Kunstenaar Koen Vanmechelen over covid-19: ‘Wat als er straks een echte killer opduikt?’

KOEN VANMECHELEN. 'We denken dat we alles naar onze hand kunnen zetten. Daaraan zie je hoezeer veel mensen losgekoppeld zijn geraakt van de natuur.' © FOTO'S LIES WILLAERT
Dirk Draulans
Dirk Draulans Bioloog en redacteur bij Knack.

Zijn Cosmopolitan Chicken Project (CCP), waarvoor hij kippenrassen uit de hele wereld kruist, is een waarschuwing voor de gevaren van de monocultuur. Eerst de vogelgriep en nu het coronavirus lijken kunstenaar Koen Vanmechelen gelijk te geven. ‘We brengen onszelf in gevaar.’

Hoe visionair kun je zijn? Al in 2011 legde Koen Vanmechelen de bezoekers van zijn installatie Modified Spaces in de Chinese stad Guanghzou een reeks veiligheidsvoorschriften op, inbegrepen het dragen van een mondmasker. ‘De installatie was in drie delen opgebouwd, over een hele verdieping’, vertelt de kunstenaar. ‘Het eerste deel was een jungle met een koppel rode junglehoenen: de oerkip waar alle kippen van afstammen. Het was er vochtig en warm, met een temperatuur van 45 °C. De tweede ruimte was gekoeld tot amper 5 °C. Daarin stonden tafels met gestempelde eieren van elke generatie kippen uit het CCP. Het illustreerde de overgang die de kip van de jungle naar de mensenwereld maakte, van de natuur naar de cultuur.’

Waarom moesten de bezoekers mondmaskers dragen?

Koen Vanmechelen: Dat had een dubbele betekenis: wij mogen de natuur niet infecteren, maar we moeten zelf ook voorzichtig zijn. Horen we er nog in thuis, of moeten we ons ertegen beschermen? In de derde ruimte werd een video afgespeeld van een Nepalees op de scheiding tussen de jungle en de bewoonde wereld. Hij keek met weemoed naar de jungle en met bezorgdheid naar de mensenwereld. Die grens tussen jungle en bewoonde wereld kan nu symbool staan voor de plek waar het coronavirus ons leven is binnengedrongen. We moeten nu nadenken over hoe we morgen gaan leven. Gaan we terug naar het patroon waaruit we komen, of zullen we iets geleerd hebben uit de crisis? Dat soort vragen stellen is de essentie van kunst.

Het coronavirus geeft ons een les in bescheidenheid.

U wilt nu ook mondmaskers produceren?

Vanmechelen: Dat is een logisch gevolg van de manier waarop ik werk. Mijn werk gaat altijd over healing, over genezen. Aan mijn projecten zijn gemeenschappen verbonden, boerderijen en stichtingen. Ik reik naar de samenleving waarin mijn kunst terechtkomt, of dat nu in België, Zimbabwe, Chili of de Verenigde Staten is. Dat gebeurt via stichtingen als MOUTH: Museum Of Understanding, Trust and Humanity. Daarmee willen we nu ook mondmaskers maken voor de mensen in onze gemeenschappen, zoals de jongvolwassenen met een mentale beperking die hier in België op onze boerderijen werken of de Mapuche-gemeenschappen in Chili. Met onze maskers maken we een statement en willen we voortrekker worden in ons herstel- en genezingsproces.

Op uw maskers zet u de boodschap: THIS IS NOT A CHICKEN.

Vanmechelen: Ik ben er altijd van overtuigd geweest dat wat wij met de kip aan het doen waren ons ooit ook zou overkomen. In 2003 was er een uitbraak van vogelgriep en moesten alle kippen opgehokt worden. Toen stond ons kippenproject aan de rand van de afgrond, want de schutkring rond de eerste Belgische kippenboerderij die door het vogelvirus getroffen werd, waarbinnen alle kippen moesten worden afgemaakt, stopte op 50 meter van ons project.

U dacht toen al: dit kan ons ook overkomen?

Vanmechelen: Het waren altijd de kippen, koeien en varkens die in de problemen kwamen en massaal moesten worden vernietigd. Wij dachten dat we de grote heersers waren die immuun waren tegen dat soort ziektes. Terwijl wij ook maar gewoon een beestje in het grote raderwerk van de natuur zijn. De boodschap van THIS IS NOT A CHICKEN is: als we onze wereld blijven behandelen zoals we nu doen en van onszelf een monocultuur maken, zoals we met de kip hebben gedaan, brengen we onszelf in gevaar. We nemen steeds meer ruimte van de natuur in, en hoe meer we dat doen, hoe groter de kans dat we met vreemde virologische verschijnselen geconfronteerd zullen worden.

Als we te veel inzetten op monocultuur verliezen we niet alleen diversiteit, maar ook fertiliteit en immuniteit. Met ons CCP doen we het omgekeerde. We gaan zo veel mogelijk kruisen om diversiteit te genereren. En we geven de boodschap mee dat we moeten oppassen met monoculturen in stallen, want als er dan een virus in komt, moeten we alles op een hoop gooien en verbranden. Ik hoop uit de grond van mijn hart dat het nooit zover zal komen voor onszelf.

Een virus als het marburgvirus doodt 90 procent van de mensen die het besmet. Als zo’n dodelijk efficiënt virus ooit de besmettelijkheidsgraad van covid-19 krijgt, zitten we met een gigantisch probleem.

Vanmechelen: In die zin mogen we van geluk spreken dat we vandaag met een relatief onschuldig virus kunnen oefenen. Het lijkt soms wel een alarmoefening voor als er een echte killer opduikt.

U zegt: de natuur is zo complex dat je ze niet in een kooi kunt steken?

Vanmechelen: De natuur is een gegeven. Als je de waarheid wilt kennen, moet je naar de natuur kijken. Maar ze is tegelijk zo complex dat we er niet veel van begrijpen. We proberen er via de wetenschap zicht op te krijgen, maar telkens als we iets blootleggen, komen er nieuwe vragen. Al de rest zijn verhalen. Onze eigen waarheid bestaat uit verhalen. Vandaag maken mensen, zelfs op het hoogste niveau, hun eigen verhalen die ze als dé waarheid verkondigen.

Kunstenaar Koen Vanmechelen over covid-19: 'Wat als er straks een echte killer opduikt?'
© FOTO’S LIES WILLAERT

Dat speelt erg via de sociale media, ook in het coronadebat.

Vanmechelen: Als onze leefomgeving ons tegenwerkt en we bang worden, wordt de wetenschap snel weer onze houvast.Dat is goed. We klitten dan ook samen. We worden socialer en stiller, want we hebben een gemeenschappelijke vijand, in dit geval zelfs een die we niet kunnen zien. De vraag is natuurlijk hoelang dat zal duren. Het verhaal begint het weer over te nemen van de wetenschap. Als het gevaar wegebt, gaan de stemmen zich weer roeren, en steeds luider. Dan wordt het weer van: wie heeft het sterkste verhaal? Ik zeg soms: hij die met zijn leugens het dichtst bij de waarheid komt zal winnen, want hem zullen ze het eerst geloven. Echt goede leiders handelen compleet anders. Ik leerde van mijn vader dat je goede leiders herkent aan de adequate manier waarop ze reageren op onverwachte gebeurtenissen. Iets wat je niet verwacht hebt, kun je niet zomaar in een verhaal gieten. Dan val je door de mand als je geen leiderskwaliteiten hebt.

Er wordt nogal gemakkelijk gesproken over de natuur die terugslaat naar de mens.

Vanmechelen: Zo werkt het natuurlijk niet. De natuur neemt geen wraak op Donald Trump die haar viseert, of spaart Dirk Draulans niet omdat hij goed voor haar is. De natuur doet haar ding. Het zijn wij mensen die er een strijd van maken. Wij zijn een bescheiden onderdeeltje van de natuur, alleen zijn we dat vergeten. We denken dat wij de baas zijn, dat we alles naar onze hand kunnen zetten. Daaraan zie je hoezeer veel mensen losgekoppeld zijn geraakt van de natuur, anders zouden ze dat niet denken. Ze menen dat wij ergens op een hoger niveau functioneren, maar dat is niet zo. Die les geeft het virus ons vandaag.

Sommige mensen hebben het nu gemunt op vleermuizen omdat die een bron van coronavirussen zouden zijn.

Vanmechelen: Dat is een gevolg van onwetendheid. Dat is van hetzelfde niveau als mensen die gsm-masten in brand steken omdat ze denken dat het 5G-netwerk gevaarlijk is. Het is totaal zinloos, maar je kunt het de mensen niet altijd kwalijk nemen. Het laat zien hoe belangrijk het is om mensen te informeren. Een kippenstal impliceert een groter risico voor onze gezondheid en onze economie dan een vleermuizenkast. Ik moest tijdens een expeditie in Nepal ooit op de loop voor een neushoorn. Ik vroeg nadien aan een man met kinderen uit een dorp in de buurt of hij niet bang was voor de neushoorns, maar hij antwoordde dat hij een tijdje in de hoofdstad Kathmandu had gewoond en dat hij daar veel banger was geweest van het verkeer. Dat is natuurlijk waar. Er denderen hier voortdurend vrachtwagens door mijn straat, maar je bent daar zo aan gewend dat je het gevaar niet meer ziet. De grootste persoonlijke gevaren zitten in onze eigen wereld, niet in de natuur.

Net als veel mensen hebt u het vandaag economisch moeilijk, met dertig geannuleerde tentoonstellingen en een stilgevallen kunstverkoop. Hoe kijkt u daar tegenaan?

Vanmechelen: Veel zal afhangen van hoelang het virus ons zal blijven bedreigen. Maar ik ben een onverbeterlijke optimist. Ik zit keihard in de problemen, maar ik ben mijn passie niet kwijt. Ik heb onlangs iemand verloren ( zijn vrouw Inge, nvdr) die veel energie en een groot optimisme had. Finaal was de energie helemaal weg, maar het optimisme bleef. Dat zal bij mij ook zo zijn.

Is het mogelijk dat de viruscrisis positieve effecten zal hebben?

Vanmechelen: Ik hoop het. Er is in ieder geval veel kennis verspreid. Vandaag is iedereen een beetje viroloog. We hebben veel geleerd. We mogen niet vergeten dat we de maanden voor de virusuitbraak vooral naar politiek geruzie aan het luisteren waren, onder meer over de federale regeringsvorming. Terwijl mensen – ook jonge – nu ernstig nadenken over onze positie in de wereld, over waar we staan en wat we aan het doen zijn. Ik hoor veel verstandige praat. Als we hier de juiste lessen uit trekken, kunnen we in de toekomst een betere wereld hebben. Al dan niet met mondmaskers.

Koen Vanmechelen

– ° 1965 Sint-Truiden

– Opleiding: hotelschool

– Kok-patissier in toprestaurants

– Autodidact als kunstenaar

– 1998: Start Cosmopolitan Chicken Project

– 2010: Eredoctor Universiteit Hasselt

– 2011: Oprichting Open University of Diversity

– 2019: Opening Labiomista in Genk

– Maakte projecten en tentoonstellingen in de hele wereld

Partner Content