Tijdens de coronacrisis schittert de afgeschreven Angela Merkel als vanouds

Angela Merkel, de moeder van Europa, was al op weg naar de uitgang toen de coronacrisis uitbrak. Ze had bij wijze van ­spreken haar tas al ­gepakt, haar sokken ­opgevouwen, haar ­tientallen reversloze ­jasjes van hun kleerhangers gehaald, ze op kleur gesorteerd.

Ze hield ermee op. Eens moet er een eind aan komen en dat moment leek daar te zijn. De mensen moesten haar niet meer, met haar open armen voor vluchtelingen in 2015, met haar ‘wir schaffen das’, met haar eeuwige gehamer op een sterk Europa. Ze moesten dat ­gezeur over klimaat al helemaal niet.

Haar vertrek had ze tijdig aangekondigd. In 2018 al zei ze dat 2021 haar laatste kanseliersjaar zou zijn en dat ze in 2020 zou terugtreden als partijvoorzitter. Daarna volgde een lange tijd waarin menigeen zich afvroeg of ze niet eerder nog de handdoek in de ring moest gooien. Toen ze vorig jaar in juli 65 werd, verscheen er een hele reeks portretten in de Duitse pers. De meeste waren geschreven in de verleden tijd. Merkel was van alles geweest. Ze was de machtigste vrouw ter wereld, de eerste vrouwelijke bondskanselier, de oorspronkelijk uit Oost-Duitsland afkomstige vrouw die haar hart en land open had gesteld voor duizenden vluchtelingen.

Schuddend lijf

Veel wees erop dat ze de einddatum van 2021 inderdaad niet zou halen. Tot drie keer toe ­begon haar hele lichaam te schudden tijdens het volkslied, dat traditioneel wordt gespeeld als er een buitenlands staatshoofd langskomt. Ze stond maar te schudden en te schudden – een ziekte, speculeerde men. Dokters zagen er alle mogelijke aandoeningen in. Op zijn minst duidden de drie Zitteranfälle op uitputting, was de analyse. Het bleef bij drie keer, maar nooit meer heeft Merkel staand een volkslied aangehoord.

De vrees dat ze ziek was, kwam wel nog een paar keer terug. Afgelopen kerst ruimde ze plotseling haar hele agenda leeg, terwijl ze die periode normaal vaak gebruikte voor gesprekken met collega’s. Even bellen met Xi, met Macron. De wereld op één lijn krijgen. Maar ook toen kwam ze terug, zij het fragiel.

Heel breekbaar oogde ze toen ze in januari op staatsbezoek in India was. Speciaal voor haar was er een soort troon neergezet, onder een baldakijn van bloemkransen. Iedereen om haar heen stond, zij zat: aan alles was te zien dat deze kanselier in haar nadagen was.

Duitsers zouden geen Duitsers zijn als ze er niet een woord voor maakten: Kanzlerinnendämmerung, beschreef de Süddeutsche Zeitung de fase waarin Merkel verkeerde, een kanselier die aan het uitdoven is. Maar toen werd het februari. Toen kwam het nieuwe coronavirus.

Het was niet zo dat Merkel meteen stond te schitteren, helemaal niet. Tot half maart ­waren haar televisie-optredens behoorlijk houterig. Merkels hoofd was zó dik ingesmeerd met make-up, dat er geen enkele ­ gezichtsuitdrukking doorschemerde. De ­instructie om voor de camera niet te veel te ­bewegen had ze nogal letterlijk opgevat. ­Merkel leek vooral een te zwaar ademende, onbewogen etalagepop met een nogal technische boodschap.

Neem 16 maart, de dag waarop de Duitse deelstaten de lockdown afkondigden. Ze zei niet: blijf thuis, maar: “We baseren ons op de wetenschappers die ons vertellen dat de beste maatregel het verhogen van de afstand tussen mensen is.”

De volgende dag kwam een ommekeer. Voor het eerst in haar vijftien jaar als bondskanselier hield ze zelfs een televisietoespraak, zoals in andere landen koningen en koninginnen deden. Ze koos voor een moederlijke toon, doorspekt met ongerustheid, aanwijzingen, menselijkheid.

“Lieve medeburgers,” zei ze, “op dit ­moment worden we zwaar op de proef ­gesteld.” Ze dacht aan de ouders die niet naar hun werk konden, de kinderen die hun ­vriendjes op het kinderdagverblijf misten. “Misschien is nog wel het zwaarste dat wij de ontmoetingen moeten missen die anders zo normaal zijn.”

Ze benoemde hoe bijzonder het was dat ze het volk toesprak. Ze deed het, zei ze, omdat verantwoording afleggen zo belangrijk is in een democratie. “Ik doe dit, opdat alle burgers van Duitsland de opgave van dit moment als hún opgave zullen ervaren.”

“Het is ernstig”, zei ze. “Neem het alstublieft serieus.”

Haar toon gevonden

In Duitsland waarde toen al anderhalve maand het virus rond. Het was het tweede ­Europese land waar het opdook, al op 27 januari. Vanaf die dag werd meteen alles op alles ­gezet. Zoveel mogelijk mensen die zich ziek voelden, werden getest, mensen werden in quarantaine gezet en met grondig contactenonderzoek werd in kaart gebracht wie via hen mogelijk besmet raakte.

Achteraf blijkt dat Merkel haar toon heeft gevonden in die buitengewone televisietoespraak van half maart. Sindsdien leidt ze het volk zoals ze ook haar collega’s leidt, door ze deelgenoot te maken van alle overwegingen. Door niet op te geven. Door het woord te ­nemen en dat zich niet te laten afpakken.

Ze toont trots als de Duitsers zich goed ­gedragen en ongerustheid als het minder gaat. “Ik ben dankbaar dat zoveel mensen zich aan deze zeer, zeer zware regels houden, zeker nu het weer beter wordt. U weet dat u daarmee mensenlevens redt”, zegt ze als het goed gaat.

Tegelijk is ze, in haar daden, een voorbeeld. Toen het Duitse volk wc-rollen ging hamsteren, liet Merkel zich filmen in haar buurtsuper. Twee armzalige rolletjes wc-papier rekende ze af, vier flessen witte wijn, worteltjes, raapstelen en radijzen. In de rij voor de kassa hield ze keurig afstand, haar spullen rekende ze af met een bankpas. Zo moet het, droeg ze uit.

Voor Angela Merkel politica werd, was ze ­wetenschapper. Natuurkundige. Die achtergrond maakt dat ze met de getallen die bij een virusuitbraak horen goed overweg kan. ­“Zeventig procent van de Duitsers zal besmet raken met dit virus”, kan Merkel zeggen met enige autoriteit.

Levendige expressie

“Op dit moment is de reproductiefactor 1”, kun je haar zien zeggen op een bewaard televisiefragment. “Dat betekent dat een besmet persoon één ander persoon besmet. Gemiddeld, want we zeggen niet dat ieder besmet persoon iemand anders besmet. Zolang dat zo is, kan onze gezondheidszorg het aan. Maar wordt de reproductiefactor 1,2, dan zitten de ziekenhuizen in oktober vol. En wordt het 1,3, dan bereiken we dat punt al in juni.”

Het gaat haar natuurlijk af. Het onbewogen hoofd dat ze aan het begin van de pandemie nog had, heeft plaatsgemaakt voor een levendige expressie waarin haar ogen, mond en ­armen meebewegen. Ieder getal wordt onderstreept met een armgebaar. Oktober, dat is een punt op een armlengte afstand. Juni is dichterbij haar lichaam.

Zelfs in de periode waarin ze zelf in quarantaine moest, omdat de arts die haar een griepinjectie had gegeven besmet bleek te zijn, nam ze de leiding. Alsof ze nooit anders gedaan had, vergaderde de bondskanselier via haar computer. “Was ik niet goed te verstaan? Dan begin ik opnieuw.” Plotseling was weer te zien hoe ervaren ze is, met haar ambtstermijn van vijftien jaar.

De crisis heeft haar populariteit een enorme boost gegeven. Het is een normaal verschijnsel dat politieke leiders meer vertrouwen genieten in tijden van crisis, maar de percentages van Merkel rijzen de pan uit. Was in 2016 ongeveer 40 procent van de Duitsers ­tevreden met Merkel als leider, nu is dat 80 procent.

Toch doorgaan

Dat ligt niet alleen aan Merkel zelf, maar ook de manier waarop Duitsland het coronavirus bestreed. Wereldwijd oogst de Duitse aanpak lof. Hoewel Frankrijk en Duitsland ongeveer tegelijk besmet raakten, is het aantal doden in Duitsland veel lager gebleven.

Veel was wel te danken aan de kracht van Merkel. Zij wist te voorkomen dat alle deelstaten hun ­eigen weg bewandelden, dat kinderen op de ene plek wel naar school mochten en op de andere niet. Duitsland, waar het ook heel anders had kunnen gaan, trok één lijn.

Nu wordt hier en daar alweer voorzichtig gesuggereerd dat ze misschien wel kan doorgaan. De overdracht van het partijvoorzitterschap mislukte immers al; de gekozen opvolger, Annegret Kramp-Karrenbauer, stopt er ­alweer mee. In december volgt opnieuw een verkiezing voor een nieuwe partijvoorzitter.

Maar dat is in de verre toekomst. Op dit ­moment heeft Angela Merkel een andere ­missie. Met alle macht probeert ze de Europese staten zover te krijgen dat ze één lijn trekken. “Het is flinterdun ijs waar we op staan”, zegt ze. Ze belde al met andere regeringsleiders over de ­dilemma’s van hun leiderschap: als de samenleving smeekt om het einde van de lockdown, hoe moet je de mensen dan nog binnenhouden?

Overwicht

“Als we te snel gaan, dan is alles voor niets ­geweest”, zegt Merkel. “We moeten verstandig en voorzichtig blijven. We zitten niet in de eindfase, maar we staan nog altijd aan het ­begin van de pandemie. We zullen nog heel lang met dit virus moeten leven.”

“Zou dat ook voor haarzelf gelden?”, vroeg de boulevardkrant Bild zich af. Indachtig het Duitse spreekwoord dat je een paard nooit ­tijdens het rennen moet vervangen, wierp de krant voorzichtig de vraag op of het corona­virus ervoor zou zorgen dat Merkel toch een vijfde ambtstermijn zou aangaan.

“Zelfs haar vijanden moeten toegeven dat ze deze taak bijzonder goed aanpakt”, schreef Bild. “Alles komt samen. Haar wetenschappelijke achtergrond, haar overwicht, haar internationale contacten. Dat zou een ander niet kunnen.”