Oorlogspaus Pius XII was bijzonder goed op de hoogte van de Holocaust

Begin maart werden de Vaticaanse archieven over Pius XII geopend. Twintig miljoen documenten moesten licht werpen op een van de meest omstreden pausen uit de kerkgeschiedenis. Pius XII wordt verweten dat hij tijdens zijn pontificaat de ogen sloot voor de wandaden van de nazi’s. In het bijzonder voor de Holocaust. Met de opening van de geheime archieven hoopte de kerk om de naam van Pius XII te kunnen zuiveren. In 2009 had de Congregatie voor Heiligverklaringen van het Vaticaan Pius XII al verheven tot “eerbiedwaardige dienaar Gods”, de laatste stap naar een zalig- en heiligverklaring. Tot groot ongenoegen van de Joodse gemeenschap.

Samen met zeven andere onderzoekers kreeg Belgische filosoof Dirk Verhofstadt op 18 en 19 juni de kans om de geheime Vaticaanse archieven te bekijken. In zijn boek Pius XII en de vernietiging van de Joden uit 2008 toonde Verhofstadt op basis van de zogenaamde ADSS – de belangrijkste openbare brieven en telegrammen tussen kerkelijke en wereldlijke leiders aan het Vaticaan en de paus tijdens de Tweede Wereldoorlog – al aan dat Pius XII wist van de uitroeiing van de Joden. Toch stelde de oorlogspaus de gruweldaden van Hitler en de nazi’s nooit duidelijk aan de kaak.

Plicht

Die analyse is niet veranderd na een eerste blik op de Vaticaan-archieven. Pius XII was perfect op de hoogte over de Holocaust, schrijft Verhofstadt in zijn voorlopige conclusies. De paus wist dat dat de Joden in Duitsland, en later in heel Europa, massaal gediscrimineerd, onderdrukt, vervolgd, gedeporteerd en vernietigd werden. Hij liet ook toe dat Duitse bisschoppen samenwerkten met het naziregime. “De volledig opengestelde archieven over Pius XII geven geen nieuwe inzichten”, oordeelt Verhofstadt. “Veel documenten waren al gekend en andere voegen nauwelijks iets bij. Het eindoordeel blijft negatief: de paus die moreel de plicht had om te spreken, deed het niet of niet duidelijk en dat kostte het leven van honderdduizenden Joden.”

Voorstanders van Pius XII wijzen op het feit dat de paus nu en dan wel tussenkwam om wantoestanden aan de kaak te stellen. In zijn kerstboodschap van 1942 op Radio Vaticana liet hij zich bijvoorbeeld helemaal op het einde ontvallen dat de mensheid zorg verschuldigd is aan “de honderdduizenden die niet door eigen schuld, maar soms alleen vanwege hun nationaliteit of afstamming, zijn gedoemd tot de dood of langzaam wegkwijnen”. Anderen stellen dat het voor de paus onmogelijk was om feller te protesteren. Anders zou hij zijn eigen leven en het voortbestaan van het Vaticaan in gevaar gebracht hebben. Nog anderen stellen dat de strategie van Pius XII juist gericht was op het verhinderen van een erger kwaad, waarbij ze ervan uitgaan dat elk protest van de paus zou geleid hebben tot nog strengere vervolgingen.

Verhofstadt volgt deze stellingen niet. “Op basis van de beschikbare historische gegevens en de documenten in het onlangs geopende archief kunnen we niet anders dan besluiten dat geen enkele van die opties juist kan zijn”, schrijft hij. “De grootste morele fout die paus Pius XII en de katholieke Kerk begingen, was dat ze de Duitse bevolking zowel voor als tijdens de oorlogsjaren overtuigden van het rechtmatige gezag van Hitler en de nazi’s. Dat ze de Duitsers ervan overtuigden dat het naziregime niet handelde tegen de christelijke beginselen op het vlak van de rassenpolitiek.” Voor Verhofstadt is het zonneklaar: “De paus pleegde schuldig verzuim.”

Heilig

Al wil Verhofstadt zich naar eigen zeggen nog altijd laten overtuigen van het tegendeel. Vanaf september gaat hij daarom opnieuw aan de slag in de archieven van Pius XII. Daarna zal de filosoof een finaal oordeel uitspreken. Tot er volledige duidelijkheid is, lijkt het hem aangewezen dat de kerk de zalig- en heiligverklaring van Pius XII uitstelt. Want niemand wil iemand heilig verklaren die dat moreel niet verdient.

“Het archief van Pius XII is gigantisch”, reageert Verhofstadt via de telefoon. “Het kan zeker dat onderzoekers de komende maanden en jaren nog nieuwe elementen bovenhalen. Ik heb voorlopig gericht gezocht naar de documenten in verband met een aantal sleutelgebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Die hebben mijn oordeel alleen bevestigd, maar de verdedigers van Pius XII zijn ervan overtuigd dat er wel degelijk bewijs te vinden is van zijn goede bedoelingen. We zullen zien.”

Werken in de Vaticaanse archieven blijkt alvast een belevenis op zich. Samen met zeven andere onderzoekers kreeg Verhofstadt met een speciale persoonlijke badge toegang tot een ruimte gelegen aan de achterkant van de Sixtijnse Kapel. Elke onderzoeker moest zijn temperatuur laten meten, handen wassen, een mondmasker dragen en afstand houden. De telefoon werd uitgezet, foto’s nemen was verboden, overal hingen camera’s en iedere onderzoekers kreeg zijn eigen werkpost met een vaste computer waarmee men digitaal in het archief kon duiken. Het archief wordt overigens beheerd door een Belg: kerkhistoricus Johan Ickx, die sinds 2000 werkt in het Vaticaan, zorgde dat de miljoenen documenten digitaal raadpleegbaar werden.