Zij waarschuwden al vroeg voor corona: Marc Wathelet, de viroloog die weggezet werd als een "dramaqueen"

28 februari, 2020. Viroloog Marc Wathelet publiceert een open brief, gericht aan minister van Volksgezondheid Maggie De Block. Hij schrijft in die brief dat ons land te weinig doet om zich voor te bereiden op een mogelijke corona-pandemie. Hij vindt ook dat De Block het gevaar minimaliseert. "Uw uitspraken laten uitschijnen dat u niet goed beseft met welk soort gevaar België en de rest van de wereld geconfronteerd worden".

Wathelet schrijft in zijn brief dat het nieuwe coronavirus erg besmettelijk is en dat er nog geen vaccin is. Hij vraagt of België wel voldoende ziekenhuisbedden heeft op afdelingen intensieve zorg. Zijn we wel voorbereid op een pandemie?

Maggie De Block is niet onder de indruk. Ze post op Twitter een korte, giftige reactie: "Nog een dramaqueen".

De Block heeft die tweet ondertussen verwijderd, maar het woord is blijven hangen. Marc Wathelet staat sindsdien bekend als de viroloog die weggezet werd als een dramaqueen. 

In de ogen van De Block was Wathelet een dramaqueen, maar voor anderen is hij vandaag een held. De briljante visionair die zag wat anderen niet zagen. De eerste die luidop durfde zeggen dat de keizer geen kleren aanhad. Dat we niet voorbereid waren op een mogelijke pandemie.

Maar wie is Marc Wathelet eigenlijk? Waarom zag hij wat anderen niet of pas veel later zagen? En wat denkt Marc Van Ranst over zijn naamgenoot?

Wathelet is een buitenbeentje in de wereld van de virologie. Hij werkt niet in één van de grote universitaire laboratoria of onderzoekscentra, zoals de meeste virologen. Hij heeft thuis in het Waals-Brabantse Villers-la-Ville zelf een labo gebouwd. Van daaruit werkt hij als wetenschappelijk consultant.

Tot 2015 werkte Wathelet wél voor grote onderzoeksinstellingen, vooral in de Verenigde Staten. Hij had er ook eigen laboratoria aan de Universiteit van Cincinnati en aan het Lovelace Respiratory Research Institute in Albuquerque, New Mexico . Hij publiceerde in die periode ook twee studies over coronavirussen. De laatste van die studies dateert al van 2013, maar Wathelet blijft zijn vakgebied volgen.

"Ik heb ongeveer twaalf jaar van mijn leven besteed aan de studie van coronavirussen", zegt hij. "Natuurlijk kan je niet al je werk publiceren, maar ik ken het onderwerp door en door."

Marc Van Ranst is niet onder de indruk. "Wathelet is in de wereld van de virologie totaal niet gekend", zegt hij. "Die man heeft totaal geen 'credentials' als viroloog en zeker niet als expert van coronavirussen. Het is een werkloze viroloog, die nergens aan de bak komt aan grote universiteiten. Waarom zou je hem serieus moeten nemen?”

Wathelet lacht wanneer hij dat hoort. "Als je op de man speelt in plaats van mijn standpunt te weerleggen, dan heb je voor mij al verloren. Ja, het klopt dat ik van opleiding moleculair bioloog ben en geen viroloog, maar wat dan nog? Mijn hele carrière heb ik met virussen gewerkt.  Ik begrijp ook niet waarom men altijd zo in vakjes denkt. Ik ben destijds aangenomen aan het College of Medicine van de Universiteit van Cincinnati net omdàt ik over wetenschapsdisciplines heen denk.”

Of hij een bekende naam is in de virologie of niet, daarover kan je dus discussiëren. Eén ding is wel zeker: Wathelet waarschuwde voor de impact van het coronavirus, lang voor anderen dat deden. 

“Dat heeft te maken met de massale lockdown in China, eind januari”, zegt Wathelet. “Die massale lockdown was voor mij dé grote eye-opener. Als de Chinezen een provincie met meer dan 60 miljoen mensen in lockdown plaatsen, dan weet je zeker dat daar iets heel ernstigs aan de hand is.”

Wathelet kent China goed, hij is er vaak geweest. "Ik ben in verschillende grote steden geweest en heb Chinese ziekenhuizen bezocht. Dankzij die reizen weet ik dat China een modern, goed georganiseerd land is. Het is helemaal niet achterlijk, zoals sommige mensen nog lijken te denken. Als zo’n goed geolied land een massale lockdown afkondigt, dan weet je dat het bittere ernst is.”

Marc Van Ranst bevestigt. "Die Chinese ziekenhuizen zijn beter uitgerust dan de beste ziekenhuizen bij ons. We zagen ze daar rondlopen in beschermingspakjes waar wij in België jaloers op zijn.”

Van Ranst zegt dat ook hij zich eind januari zorgen maakte over de situatie in de provincie Hubei. "Ik heb op 21 januari in het VRT-radioprogramma Nieuwe Feiten gewaarschuwd voor de snelle verspreiding van het virus in China. Ik was ook bezorgd over de gevolgen van het Chinees Nieuwjaar. Mensen reizen dan veel, waardoor het virus zich nog meer zou verspreiden.”

Het interview met Marc Van Ranst in Nieuwe Feiten kan je hier herbeluisteren:

Marc Wathelet begon na de lockdown in Hubei zoveel mogelijk informatie te verzamelen over het coronavirus. "Op 21 januari heb ik de genetische code van het virus gedownload. Ik zag meteen dat dit virus een neefje was van het SARS-virus van een paar jaar geleden. Dan weet je meteen dat het een potentieel heel gevaarlijk virus is.”

Begin februari las Wathelet ook wetenschappelijke studies die wezen op een bijzonder hoge besmettingsgraad. Eén van die studies ging online op 7 februari, met een alarmerende titel: "Het nieuwe coronavirus, 2019-nCoV, is hoogst besmettelijk en besmettelijker dan aanvankelijk gedacht werd”.

"Na het lezen van die studies was ik ervan overtuigd dat dit virus kon uitgroeien tot een pandemie", zegt Wathelet. “Het virus bleek uitzonderlijk besmettelijk, met een verdubbelingstijd van 2,4 in Wuhan. Het aantal bevestigde gevallen verdubbelde dus om de 2,4 dagen. Als je dan geen drastische maatregelen nam, dan zou het zich razendsnel  verspreiden. Je krijgt dan een heel snelle, steile curve met een exponentiële groei. En omdat er geen vaccin is, kan je die groei moeilijk stoppen."

Meer hoefde je volgens Wathelet niet te weten om verontrust te zijn. "Er was geen vaccin én het virus was bijzonder besmettelijk. Dat was reden genoeg om heel ongerust te zijn."

Half februari begon Wathelet zich dus grote zorgen te maken. Een virus met een hoge besmettingsgraad verspreidde zich razendsnel, maar toch leken weinig Belgen bezorgd. COVID-19 leek voor de meeste mensen vooral een Chinees (en later Italiaans) probleem. Niet iets dat hen zélf zou raken.

Die berusting was gevaarlijk, vond Wathelet. En dus begon hij brieven te schrijven. Véél brieven. Over een periode van enkele weken schreef hij naar minister De Block, naar premier Wilmès, naar de regering, naar de Europese parlementsleden, naar de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid en naar zijn "Belgische medeburgers”. In totaal schreef hij een tiental vlammende brieven.

“Ik weet niet of mijn boodschap aangekomen is bij de overheid”, zegt Wathelet. “Ik heb wel veel reacties gekregen van gewone burgers. Zo was er een bericht van een woonzorgcentrum dat extra maatregelen heeft genomen, dankzij mijn waarschuwingen. Er waren ook berichten van ambulanciers, verpleegkundigen en artsen. Ik werd een soort alternatief aanspreekpunt voor mensen die geen hulp kregen van de overheid.”

Wat deden experts als Marc Van Ranst en Erika Vlieghe terwijl Marc Wathelet zijn brieven schreef?  Ook zij maakten zich zorgen, zo bleek de voorbije weken in enkele opmerkelijke interviews. Ze uitten die bezorgdheid niet in open brieven, zoals Wathelet, maar in vergaderingen en in privé-berichten.

Op 22 februari, tien dagen na de eerste open brief van Wathelet, stuurde Van Ranst een Whatsapp-bericht naar Tom Auwers, de voorzitter van de FOD Volksgezondheid: "Tom, de verhalen uit Iran en Italië tonen aan dat we nu op een kantel­moment komen in deze pandemie. We moeten echt dringend verschillende versnellingen hoger gaan schakelen op talrijke fronten."

Ook professor infectieziekten Erika Vlieghe waarschuwde al in januari voor een mogelijke pandemie en voor een gebrek aan beschermingsmateriaal. Daarover getuigde ze in het VRT-programma "In de greep van het virus". Een fragment uit die reportage kan je hier herbekijken:

“De vraag om maskers te bestellen, te zoeken, te laten maken, wat dan ook, ik ben die beginnen te stellen", zegt Vlieghe. "Ik en Marc Van Ranst en ook andere mensen deden dat, vanaf eind januari. Dat werd gewoon van tafel geveegd.“

Marc Van Ranst bevestigt. "Het was heel frustrerend van geen gehoor te krijgen. Zeker omdat je beseft dat elke dag telt in zo'n situatie. Een week vroeger of later in lockdown gaan, kan een verschil betekenen van honderden of duizenden doden op lange termijn. Je moét dan wel heel snel handelen, anders loopt het helemaal verkeerd."

Als experts als Erika Vlieghe en Marc Van Ranst half februari waarschuwden voor een pandemie, wat is dan het verschil met Marc Wathelet?

Een eerste verschil is dat Wathelet een outsider is. Hij werkt als zelfstandige en is niet verbonden aan een laboratorium of een universiteit. In tegenstelling tot Marc Van Ranst zat hij niet in Whatsapp-groepen met vertegenwoordigers van de kabinetten en van de FOD Volksgezondheid. Hij was geen lid van de Risk Assessment Group of het Wetenschappelijk comité. Hij had, kortom, geen toegang tot de coulissen van de macht.

Dat maakte het voor Wathelet moeilijk om dingen in beweging te zetten. Hij moést wel via de media passeren als hij gehoord wilde worden en zelfs dat was niet eenvoudig.

“De eerste kranten die ik contacteerde, wilden mijn brieven niet publiceren", zegt Wathelet. "Het heeft tot einde februari geduurd voor ik in de media mijn boodschap kon brengen. Dat is jammer, want zo is veel tijd verloren gegaan. Als het sneller was gegaan, dan had ik misschien meer in beweging kunnen zetten.”

Er is nog een tweede verschil tussen Marc Van Ranst en Marc Wathelet.

Wathelet liet al op 12 februari ongezouten zijn mening weten, in een brief aan de FOD Volksgezondheid. Hij durfde daarbij op lange tenen trappen, want hij sprak in eigen naam. Zijn open brieven waren vaak fel van toon, vol verontwaardiging. Dat was een bewuste keuze, hij wilde immers zoveel mogelijk mensen wakker schudden. Diplomatie was niet aan hem besteed, hij wilde de mensen - letterlijk - bang maken. Bang voor een pandemie die onderschat werd.

De interviews van Marc Van Ranst hadden half februari een heel andere toon. Ook hij waarschuwde voor de gevolgen van het virus, net als Wathelet, maar hij deed dat op zachtere toon met minder alarmerende woorden. Hij probeerde duidelijk te maken dat het virus een reële bedreiging was, maar hij wilde ook paniek vermijden. 

"Paniek was op dat moment niet goed", zegt Van Ranst. "Wat was de meerwaarde geweest van de Vlaming te alarmeren? Wat was daar het voordeel van? De modale Vlaming had niks positiefs kunnen doen met die paniek. Dat was compleet zinloos geweest.

Wathelet kaatst de bal terug. “Als mensen hadden geweten dat een extreem besmettelijk en gevaarlijk virus op weg was naar ons land, dan hadden ze meer voorzorgen kunnen nemen. Ze waren sneller bereid geweest om te stoppen met elkaar een hand of een kus te geven. Ze waren meer bereid geweest om in quarantaine te gaan wanneer ze zich ziek voelden. Mensen waren ook vlugger bereid geweest om een mondmasker te dragen. Zo hadden we het virus sneller kunnen afremmen.”

Natuurlijk moet je mensen bang maken, besluit Wathelet. Alleen zo krijg je een draagvlak voor de drastische maatregelen die nodig zijn om een extreem besmettelijk virus in te dijken. Zo staat het ook letterlijk in de brief die hij op 28 februari schreef naar Maggie DeBlock: "Angst is een emotie die noodzakelijk is voor ons overleven. Je moet naar je angsten leren luisteren."

Vandaag luisteren we volgens Wathelet nog altijd te weinig naar onze angst. “Als je luistert naar de officiële communicatie, dan krijg je de indruk dat alles weer onder controle is. Dat is nochtans niét het geval. Het virus circuleert nog altijd, ook in ons land. Als we een tweede lockdown willen vermijden, dan moeten we banger durven zijn. Mijn boodschap is eenvoudig: luister naar je angst en draag een mondmasker. Alleen zo komt het goed.”