Polen blijft kuitenbijter in Europa - Marc Peirs

Marc Peirs is eindredacteur en journalist bij VRT Nieuws. Hij volgt Polen al 15 jaar. Hij verblijft met zijn gezin vaak langere tijd in wat hij intussen als zijn tweede vaderland is gaan beschouwen.

Polen trekt 2017 in met de uitvoering van alweer een opvallende maatregel die wereldwijd de media haalt: de fikse beknotting van het pensioen van hogere ambtenaren uit de communistische tijden. Concreet gaat het om, bijvoorbeeld, verantwoordelijken van de gehate binnenlandse veiligheidsdienst SB of officieren van de al even sinistere paramilitaire politie ZOMO. En ja, in de ijver om communistische koppen te straffen, zou er her en der ook al eens een onschuldige(re) brandweercommandant kunnen worden aangepakt. Een kniesoor die daar om maalt.

De communistische oudjes krijgen voortaan nog maar een schijntje van hun royale pensioen. Vingen de geluksvogels onder hen tot nu toe 750 tot meer dan 1.000 euro, met pieken tot bijna 5.000 euro, dan zal dat zakken met de helft of meer. Voor de schatkist zal de maatregel weinig soelaas brengen. Alles samen gaat het om nog maar een 30-duizendtal bejaarden die de maatregel zullen voelen; de clan van apparatsjiks is, ruim een kwarteeuw na de val van het communisme, zo goed als uitgestorven.

In sommige Westerse media wordt de maatregel dan ook afgedaan als een rondje stokoude communisten pesten. Maar in Polen zelf vindt het plan een vruchtbare voedingsbodem, ook bij mensen die de nationalistische regering van ‘Recht en Rechtvaardigheid’ geen warm hart toedragen. Veel Polen vinden de hoge pensioenen van de vroegere staatsdienaren stuitend. Zij krijgen immers veel meer dan een gewone, brave, bejaarde burger. Pensioenen van 250 tot 600 euro zijn in Polen heel gebruikelijk. Voortaan zullen dus ook de communistische knakkers met zulk een pensioen moeten rond zien te komen. De Pool-met-de-pet vindt dat niet meer dan normaal.

Er is meer: de cheffen van het oude repressieapparaat krijgen vaak veel meer dan de gepensioneerde helden van de vrije, anticommunistische vakbond Solidariteit die ze destijds bespiedden, pestten, opsloten, folterden. In interviews geven veel van die apparatsjiks weinig blijk van berouw. Vaak zien ze zichzelf als loyale dienaren van de overheid die in ruil voor hun toewijding recht hebben op dat traditionele, hoge pensioen. Door dat pensioen te beknotten wordt, zo zegt ‘Recht en Rechtvaardigheid’, een “oud onrecht” rechtgezet.

Recent is nog een ander, pijnlijk “oud onrecht” rechtgezet. Generaal Jaruzelski, de communistische scherpslijper-met-eeuwige-zonnebril die in 1981 de oorlogstoestand afkondigde, is postuum van zijn generaalsstrepen ontdaan. De man kan dus in de Poolse geschiedenis stof vergaren als ordinaire dictator, niet langer als waardige generaal. De degradatie van Jaruzelski gebeurde op 13 december, dag op dag 35 jaar na de afkondiging van de noodtoestand. De koude decembermaand is traditioneel een periode waarin veel oude wonden weer jeuken en mensen terugdenken aan hun vermoorde en gefolterde familieleden en vrienden.

In hun naam maakt ‘Recht en Rechtvaardigheid’ schoon schip met de restanten van het communisme. Dat het nu, pàs nu gebeurt, is voor ‘Recht en Rechtvaardigheid’ een zoveelste bewijs dat de opbouw van het echte post-communistische Polen pas nu kan geschieden. Met andere woorden: de veelal liberale en sociaal-democratische regeringen van 1990 tot oktober 2015 hebben maar wat gemorreld in de marge. Pas nu krabbelt Polen recht na die vreselijke twintigste eeuw waarin het land slachtoffer werd van de twee grootste politieke demonen ooit: nazisme en communisme.

In West-Europa, zoals in België, was de Duitse bezetting beslist geen walk in the park. Maar de impact in Polen was onvergelijkbaar veel vreselijker. Van alle landen ter wereld heeft Polen het meeste geleden in de Tweede Wereldoorlog. Niet minder dan een Pool op zes is vermoord, ruim 16 procent van de bevolking. Ter vergelijking: zelfs in Sovjet-Rusland, waar zowel de communisten als de nazi’s niet op een mensenleven min of meer keken, stierven procentueel minder mensen: ongeveer 13 procent. De omvang van de moordpartij in Polen moet je je voorstellen alsof élke Vlaming zou worden gedood. Elke Vlaamse man of vrouw, elk Vlaams kind van De Panne tot Maaseik: vermoord.

Toen Hitler in de vroege ochtend van 1 september 1939 Polen binnenviel, hebben de Franse en Britse “bondgenoten” geen schot gelost om Polen bij te staan. Gedurende de hele oorlog heeft Polen zij aan zij met de Geallieerden gestreden. De Poolse oorlogsinspanning was indrukwekkend. Poolse Spitfighter-piloten schoten tijdens de Battle for Britain meer Messerschmitts uit de lucht dan wie ook. Het waren Poolse troepen die in Monte Cassino de fascisten van Mussolini de fatale nekslag toedienden en de weg naar Rome wijd openbraken. De Poolse tankbrigade van Maczek heeft grote delen van West-Vlaanderen en Gent bevrijd. Enzoverder.

Polen kreeg stank voor dank. Na de oorlog lieten Amerikanen, Fransen en Britten toe dat Polen in de landhongerige klauwen van Stalin verdween. Decennia lang zat Polen onder de verstikkende stulp van het communisme. Tot Polen zichzelf en heel Europa, alweer zonder veel hulp van de westerse vrienden, in 1989 van de dictatuur bevrijdde.

Die geschiedenis, waar we daarnet even met zevenmijlslaarzen doorheen banjerden, is in Polen nooit echt voorbij. U moet het land maar eens bezoeken: hoe hypermodern en toekomstgericht Polen ook is, in de schaduw van de zoveelste fonkelnieuwe shopping mall in Warschau zal u een van de honderden bordjes vinden ter herdenking van de Poolse burgers die door Hitlers nazi’s op deze of gene plek zijn doodgeschoten. Poolse dertigers en veertigers zijn opgegroeid met de spannende, ontroerende verhalen van de partizanen die met krakende stem vertellen over de heroïsche strijd van het 400-duizend man sterke AK tegen de Duitsers. Ook de worsteling tegen het communisme is gestold in ontelbare monumenten, boeken en documentaires.

Polen ademt geschiedenis. Al op hun eerste schooldag hebben mijn jonge kinderen het Poolse volkslied gehoord en aangeleerd gekregen. In de zeven jaar dat ze in België naar school gingen, hebben ze bij mijn weten niet één keer de Brabançonne uit het hoofd geleerd. De grenzen tussen gezond zelfbewustzijn, (w)eerbaar patriottisme en extreem nationalisme zijn flou en liggen in the eye of the beholder. Maar wil West-Europa het hedendaagse Polen begrijpen, dan zal het met een open geest de geschiedenis moeten bekijken en in rekening brengen in de omgang met Polen.

De ploeg van ‘Recht en Rechtvaardigheid’ van premier Beata Szydlo is nu dertien maanden aan de macht. Veel van de sociale verkiezingsbeloftes staan intussen in de steigers of zijn al uitgevoerd. Meest opvallend is het kindergeldprogramma ‘500+’. Elk gezin, ongeacht hoeveel de ouders verdienen, krijgt vanaf het tweede kind voor elke kleine maandelijks 500 Zloty. Dat is omgerekend 125 euro. In Poolse koopkracht is dat een fiks bedrag. Armere gezinnen krijgen de 500 Zloty al vanaf het eerste kindje. Op die wijze stroomt er gigantisch veel geld naar de kinderrijke dorpen op het platteland. Zo wordt het kindergeld een heuse motor voor lokale ontwikkeling. Vrouwen die het geld op hun rekening krijgen, emanciperen zich van een soms drankverslaafde vent met losse handjes.

Ondanks een hele resem van zulke progressieve maatregelen wordt de huidige regering in West-Europa vlotjes als “rechts-populistisch” weggezet. Dat komt goeddeels door de conservatieve, bijwijlen revanchistische koers op cultureel-maatschappelijk vlak. De nieuwsdienst van de openbare omroep TVP is geknecht en het ooit zo goedgemaakte tv-journaal is tot een hilarische propagandashow verworden. Over enkele dagen wordt, ondanks fel protest van oppositie, journalisten en burgers, het vrije va et vient van politieke verslaggevers in het parlement aan banden gelegd. Kritische schrijvers krijgen zo weinig mogelijk aandacht en subsidies. Een topfilm als “Ida” die de Poolse relatie met zijn Joodse erfenis verkent, wordt van het scherm van de openbare omroep gebannen.

Maar de clash tussen Polen en de EU situeert zich vooral in de ruzie over de werking van het Grondwettelijk Hof. ‘Recht en Rechtvaardigheid’ heeft in het Hof, net zoals zijn liberale voorgangers van Burgerplatform voordien dat deden, enkele gehoorzame rechters benoemd. Ook heeft de regering de werking van het hof bemoeilijkt. Europa heeft al enkele keren een fact finding mission naar Polen gestuurd. Herhaaldelijk heeft een briesende Europees Commissaris Frans Timmermans Warschau aangemaand om het aanslepende conflict op te lossen.

Ook de voorzitter van het Grondwettelijk Hof was een van de spilfiguren in het verzet tegen de hervormingen en benoemingen van ‘Recht en Rechtvaardigheid’. Maar o ironie: maandag 19 december liep het mandaat van de voorzitter af. Een dag later benoemde ‘Recht en Rechtvaardigheid’ al een van “zijn” rechters tot voorlopig voorzitter van het Hof. De EU staat eens te meer te blaffen aan de zijlijn terwijl de leiders van ‘Recht en Rechtvaardigheid’ high fives uitwisselen.

Tot 2020 krijgt Polen dik 80 miljard Europese subsidies. Wegen worden verbeterd, luchthavens en treinstations gemoderniseerd, fiets- en voetpaden worden tot in de kleinste dorpen van Oost-Polen aangelegd. Het land verandert in kwiek tempo.

Hoezeer Polen de EU nodig heeft, zo onmisbaar is Polen in Europa. Polen is voor Europa de brug naar Oekraïne en Wit-Rusland. Polen kan beter dan welk Europees land ook de ambities van Ruslands Poetin inschatten en Polen blijft voor ontelbare Europese bedrijven een bijzonder aantrekkelijke markt. In 2017, net als in 2016, zal de Poolse economie met een robuuste 3 procent groeien. Wie wil zo'n aantrekkelijke handelspartner uit de club gooien? De vraag stellen, is ze beantwoorden.

Voor iedereen, en zeker voor het traditioneel Amerikaansgezinde Polen, is het koffiedik kijken welke koers de onvoorspelbare Amerikaanse president Trump zal varen. Meer dan wie ook in Europa is Polen terecht argwanend tegenover het nieuwe imperialisme van Poetin, waarvan hij in Polens buurland Oekraïne een overtuigend staaltje weggeeft. Dat Trump Rex Tillerson, een directe vriend van Poetin, op Buitenlandse Zaken zet, is voor Warschau een koude douche.

Anderzijds is ‘Recht en Rechtvaardigheid’ gecharmeerd door de directe, no-nonsense stijl van Trump. Zijn afkeer van immigratiegolven en zijn schaamteloze nastreven van het eigen belang in internationale handelsverdragen klinken Warschau heel bekend in de oren. Voorlopig kijkt de regering de kat uit de boom. De officiële communicatie houdt het op een droog zinnetje als: “De transatlantische relaties blijven voor ons zeer belangrijk.”

Ook binnen de Europese Unie is het te verwachten dat Polen het eigen belang boven een Europees idealisme blijft verkiezen, net zoals, onder meer, Hongarije. Ver weg is de herinnering aan het Polen dat in een Europese grondwet een ideële verwijzing naar de rooms-katholieke wortels van Europa bepleitte. Tegenwoordig zien Warschau en Boedapest en hun vrienden “Europa” in de eerste plaats als een economische ruimte van vrijhandel en vrij verkeer van diensten en arbeid: denk hier aan de gekende “Poolse bouwvakker” die zijn diensten aanbiedt van Dublin tot Brussel, van Londen tot Berlijn.

Inzake die migratie verschilden Warschau en Londen danig van mening, maar Polen en Britten vonden elkaar wel degelijk in het uitkleden van Europa tot economische ruimte zonder meer. Voor beide landen was er geen sprake van “meer” Europa. Met de brexit is Polen dus een machtige bondgenoot in de EU verloren.

Maar ook met de Britten op weg naar de uitgang waait de wind binnen de huidige EU op veel vlakken naar het oosten. In Nederland en België heerst een klimaat waarin de rechterlijke macht wordt bevraagd, net zoals in Polen. Inzake massale migratie van moslims moest ook de Duitse bondskanselier Merkel toegeven dat het “wir schaffen das” niet lukt. Polen was daar al van in den beginne van overtuigd en het land staat dan ook huiverig tegen de komst van gelukzoekers uit het Midden-Oosten en Afrika. Die houding zal na de vreselijke moslimterreur op de kerstmarkt van Berlijn, met ook een vermoorde Poolse truckchauffeur, alleen maar stugger worden.

In landen als Nederland, Frankrijk en Duitsland zijn er in 2017 cruciale verkiezingen gepland. Telkens gaat de inzet daar om de delicate grenzen tussen gezond zelfbewustzijn, (w)eerbaar patriottisme en extreem nationalisme: een vraag waar Polen –zie hoger- al langer mee worstelt. Europa heeft de keuzes op tafel liggen. Wat doen Wilders in Nederland, Le Pen in Frankrijk, AFD In Duitsland? Heeft Polen als een van de eersten de weg geplaveid? Noemen we ‘Recht en Rechtvaardigheid’ binnen een jaar “gematigd” in vergelijking met sommige andere Europese partijen die de wind in de zeilen hebben? Polen ploegt zich een weg, een weg die misschien meer bij het huidige Europese politieke klimaat aansluit dan veel hoofdsteden in de EU willen geweten hebben.