Rusland publiceert resultaten over zijn coronavaccin: "Veelbelovend", maar de vraagtekens blijven

Vorige maand registreerde Rusland als eerste land ter wereld een vaccin tegen het coronavirus. President Vladimir Poetin kondigde het nieuws aan en zei dat een van zijn dochters een testpersoon was. Ze had er goed op gereageerd. Het vaccin kreeg de naam Spoetnik-V, een verwijzing naar de Sovjet-satelliet die in 1957 als eerste satelliet ooit in een baan om de aarde werd gebracht.  

Het vaccin, ontwikkeld in het onderzoekscentrum Gamaleya, zou volgens de Russische overheid afdoende getest zijn en een langdurige immuniteit bieden, tot twee jaar. "We willen snel beginnen met de massaproductie hiervan", was de boodschap, nog dit jaar al zouden risicogroepen ingeënt kunnen worden.

Toen al was er onder wetenschappers veel twijfel. Ze vroegen zich af of en hoe Rusland in zulke korte tijd een goed werkend én voldoende getest vaccin ontwikkeld kon hebben. Met andere woorden: een vaccin dat alle fases van het klinisch onderzoek met succes doorlopen heeft. Experts konden de betrouwbaarheid van de Russische claims niet nagaan omdat Rusland de onderzoeksgegevens niet met wetenschappers in andere landen gedeeld had.

Bijna een maand later zijn de resultaten van de studie dan toch gepubliceerd in het medische vakblad The Lancet. De Russische wetenschappers zeggen dat elke deelnemer aan de studie antilichamen heeft ontwikkeld én dat niemand ernstige bijwerkingen vertoonde.

• Tussen juni en juli van dit jaar zijn in twee Russische ziekenhuizen twee studies uitgevoerd met Spoetnik-V. Het gaat om fase 1 en 2-studies, nog beperkt in omvang dus.
  
• Aan elk van die studies namen 40 gezonde vrijwilligers tussen 18 en 60 jaar deel. Zij moesten thuis in isolatie blijven nadat ze zich hadden geregistreerd voor de studie. Ze werden na toediening van het vaccin 42 dagen opgevolgd, waarvan 28 in het ziekenhuis.
• Er zijn twee versies van het vaccin getest, een bevroren variant en een gevriesdroogde variant. De bevroren variant kan volgens de onderzoekers in huidige vaccinatieprogramma's gebruikt worden, de gevriesdroogde in moeilijk bereikbare gebieden.
• De twee varianten bevatten elk een adenovirus (dat gewone verkoudheden veroorzaakt, red), aangepast met een gen waaraan het zogenoemde spike proteïne van het nieuwe coronavirus zich vasthecht. Dat is een eiwit dat het virus gebruikt als een soort poort om cellen binnen te dringen en mensen ziek te maken. Op die manier willen de wetenschappers het lichaam "aanleren" om te reageren als het échte coronavirus het lichaam binnendringt. Het is een methode die nog door andere ontwikkelaars van vaccins gebruikt wordt.
• De deelnemers kregen elk een dosis van het vaccin, drie weken later kregen ze nog een booster.
  
• Volgens de Russische wetenschappers maakten alle deelnemers aan de studie antilichamen aan, molecules die cruciaal zijn om een infectie te blokkeren. Het vaccin leek ook een reactie uit te lokken in de T-cellen in ons lichaam, afweercellen die helpen om cellen te vernietigen waar het virus al binnengedrongen is.
• Er werden geen ernstige bijwerkingen gemeld. De meest voorkomende waren pijn op de plek van de injectie, koorts, hoofdpijn en spier- of gewrichtspijn.
  

(tekst gaat voort onder de foto)

Volgens de wetenschappers lijkt het vaccin uit hun studie veilig te zijn. Ze merkten wel op dat er maar een beperkt aantal deelnemers was, dat ze maar voor 42 dagen opgevolgd werden, en dat er in de studie geen placebo- of controlevaccin gebruikt werd om te vergelijken en de resultaten te bevestigen. De deelnemers waren er ook van op de hoogte dat ze een vaccin kregen.

De wetenschappers schrijven dat er nog een grote, langdurige studie met placebo's nodig is, en verdere opvolging om de effecten en de veiligheid van het vaccin op langere termijn in kaart te brengen. Een zogenoemde fase 3-studie dus, en die zou 40.000 vrijwilligers uit diverse leeftijds- en risicogroepen omvatten. Volgens Kirill Dimitriev, hoofd van een Russisch investeringsfonds dat het onderzoek financiert, zijn daar al 3.000 vrijwilligers voor gerekruteerd.

Voorzichtig positieve reacties bij de onderzoekers dus, maar toch waren gisteren ook stoutmoedige uitspraken te horen. Zo vertelde Alexander Gintsburg, hoofd van onderzoekscentrum Gamaleya, aan reporters dat het vaccin "een afweerreactie op gang brengt die groot genoeg is om elke hoeveelheid coronavirus af te slaan." En: "We durven stellen dat het beschermende effect twee jaar lang terug te vinden zal zijn, misschien zelfs langer", zonder bewijs voor die uitspraak te leveren.

Minister van Volksgezondheid Mikhail Muraskho zei dan weer dat Rusland vanaf november of december al zou beginnen met vaccineren, met een focus op risicogroepen.

In augustus was er al twijfel, en die blijft ook na de publicatie van het Russische onderzoek. In een begeleidende commentaar in The Lancet schrijven wetenschappers van de Amerikaanse Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health dat de resultaten "veelbelovend" zijn, maar ook "klein". "De afweerreactie is gunstig, maar de doeltreffendheid voor eender welk Covid-19-vaccin is nog niet aangetoond", zegt professor Naor Bar-Zeev. "De veiligheid van een vaccin aantonen is cruciaal."

Vooral de beperkte omvang van de studie doet vragen rijzen. Het is een studie in fase 1 en 2, beperkt dus, zowel in aantal deelnemers als in duurtijd. Het blijft voor veel wetenschappers ook nu nog te vroeg om al goedkeuring aan het vaccin te geven, wat de Russische overheid vorige maand dus wél gedaan heeft.

Het aantal deelnemers is niet alleen beperkt, ook waren de meeste mensen twintigers en dertigers. Een deel van de studie omvatte ook alleen maar mannen. Het is niet duidelijk wat het effect is van het vaccin bij oudere mensen en bij mensen met een onderliggende aandoening, twee risicogroepen voor Covid-19.

De boodschap is duidelijk: er moet nog veel uitgebreider onderzoek naar het Russische vaccin komen voor de doeltreffendheid ervan effectief bewezen is. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft al laten verstaan dat ze geen enkel vaccin zal aanbevelen voor het bewezen veilig en effectief is.

Volgens de WHO worden momenteel wereldwijd 176 vaccins ontwikkeld. 34 daarvan worden op dit moment getest op mensen. 8 van die 34 vaccins zitten in fase 3, de meest geavanceerde en laatste fase. In nog geen enkel fase 3-onderzoek is minstens 50 procent doeltreffendheid aangetoond, wat door de WHO gevraagd wordt. 

"Safety and immunogenicity of an rAd26 and rAd5 vector-based heterologous prime-boost COVID-19 vaccine in two formulations: two open, non-randomised phase 1/2 studies from Russia"; Denis Logunov, Inna Dolzhikova, Olga Zubkova, Amir Tukhvatullin, Dimitry Shcheblyakov, Alina Dzharullaeva, Daria Grousova, Alina Erokhova, Anna Kovyrshina, Andrei Botikov, Fatima Izhaeva, Olga Popova, Tatiana Ozharovskaya, Ilias Esmagambetov, Irina Favorskaya, Denis Zrelkin, Daria Voronina, Dmitry Shcherbinin, Alexander Semikhin, Yana Simakova, Elizaveta Tokarskaya, Nadezhda Lubenets, Daria Egorova, Maksim Shmarov, Natalia Nikitenko, Lola Morozova, Elena Smolyarchuk, Prof Evgeny Kryukov, Vladimir Babira, Sergei Borisevich, Boris Naroditsky, Prof Alexander Gintsburg; is gepubliceerd in The Lancet.

"COVID-19 vaccines: early success and remaining challenges"; Naor Bar-Zeev, Tom Inglesby; is vrijdag gepubliceerd in The Lancet.