"Gebruik je gezond verstand", maar is dat goed advies? "Je investeert beter in uitleg dan in oproep tot gezond verstand"

"Gezond verstand", het is een begrip waar we in de coronacrisis mee om de oren geslagen worden, maar het is al een heel oud begrip, zegt filosoof Johan Braeckman (UGent). "Al in de klassieke oudheid werd gediscussieerd over wat het precies betekent. De Griekse filosoof Aristoteles schreef er behoorlijk veel over, net als Latijnse auteurs. Men had het dan over de sensus communis. In de Engelse vertaling van "gezond verstand" weerklinkt dat nog, common sense."

"Common is dan dat wat gemeenschappelijk is, dat wat iedereen spontaan denkt in je gemeenschap, iedereen zit op dezelfde lijn, de neuzen staan in dezelfde richting. Iemand die daartegen ingaat doet dwaas of absurd. Daarvan zeg je dat hij niet zijn gezond verstand gebruikt, want hij gaat in tegen de algemeen aanvaarde opvattingen die we gemeen hebben." Maar ook Aristoteles zag al het probleem: dat wat de meerderheid denkt, is dat ook altijd juist?

Waar zit het probleem met "gezond verstand"? Filosoof Johan Braeckman lichtte het toe in "De wereld van Sofie". Het artikel gaat voort onder het klankfragment.

"De Franse filosoof René Descartes bracht in de 17e eeuw de meest radicale twijfel over het zinnige van het gebruik van gezond verstand naar voren", zegt Braeckman. "Het is moeilijk om precies aan te duiden wat dat dan wel mag zijn, gezond verstand. Alsof het een soort zesde zintuig is dat heel spontaan wijsheden aanbiedt, dat vanzelf in je oppopt, waar je geen argumentatie voor nodig hebt, iets intuïtiefs, een kind kan dat zien. Je gaat voorbeeld van een boom niet net die tak afzagen waar je op zit. Iets evidents dus, dat iedereen snapt."  

Maar dat houdt ook risico's in, zegt Braeckman. "Want wat is intuïtief, wat is evident? Vroeger was het vanzelfsprekend dat vrouwen minderwaardig waren aan mannen, en vrouwen wisten dat. Slavernij was iets natuurlijks, en slaven wisten dat. Enzovoort. Descartes had dat zeer goed door: er waren intuïtieve opvattingen die niet klopten, maar algemeen aanvaard waren. En waarvoor je gek moest zijn om aan te twijfelen."

Ook in de wetenschap zien we die problematiek terugkomen. "Veel wetenschappelijke kennis is contra-intuïtief. Galilei, die in de 17e eeuw mee aantoonde dat de aarde rond de zon draait en niet andersom, zei daarover: "Wetenschappelijke kennis verzet zich tegen de tirannie van het gezond verstand." Hij begreep dat mensen intuïtief allerlei opvattingen hebben over hoe de natuurlijke wereld in elkaar zit, opvattingen die wetenschappelijk gezien niet deugen."

Veel mensen denken bijvoorbeeld spontaan dat zware voorwerpen sneller vallen dan lichte. "Maar dat klopt niet, wetenschappelijk gezien. En dat idee gaat in tegen onze common sense. Tot op de dag van vandaag is dat zo. We vergissen ons over zaken uit de fysica, de biologie, de psychologie, en ga zo maar door, omdat ze ingaan tegen onze spontane manier van redeneren, tegen wat logisch lijkt."

Ons brein houdt ons meer dan eens voor de gek, zegt Braeckman in "De wereld van Sofie". Het artikel gaat voort onder het fragment:

En ook in de coronacrisis kan je die redenering doortrekken. De dagelijkse cijfers die we krijgen, het is iets wat niet meteen logisch aanvoelt. "Dat is een heel mooi voorbeeld", zegt Braeckman. "Exponentiële groei is iets wat we heel moeilijk kunnen vatten. Als een waterplant zich elke dag verdubbelt, en na 50 dagen is je vijver halfvol, dan is het toch contra-intuïtief te denken dat je vijver de volgende dag helemaal vol zal zitten."

"Dat is het moeilijke aan exponentiële groei. Als je erover nadenkt begrijp je het wel, maar dat dringt niet onmiddellijk door. Louter met je gezond verstand, als in een kind kan dat zien, dan kom je er niet. Dan moet je je verstand gebruiken, en niet je gezond verstand."

"Er is niet echt een goede definitie van wat gezond verstand, buikgevoel, intuïtie is. Mensen interpreteren het zelf. Maar mensen kunnen ook verschillende buikgevoelens hebben bij een en hetzelfde fenomeen", zegt Braeckman. Is het dan wel een goed idee wanneer de overheid massaal een beroep doet op het "gezond verstand", als we weten dat dat niet zo betrouwbaar is?

"Wat men daar eigenlijk mee bedoelt is: iemand gebruikt zijn gezond verstand als hij of zij doet wat ik voorschrijf of beweer.  En dat botst op veel weerstand bij veel mensen", zegt Braeckman. "Want je merkt, als er al zoiets is, dan gebruiken mensen het op verschillende manieren. Je stimuleert eigenlijk de individuele redeneringen. Mensen dénken dat ze hun gezond verstand gebruiken, vaak voor de gekste dingen."

Braeckman adviseert om, in plaats van een beroep te doen op gezond verstand, veeleer te investeren in uitleg geven. "Waarom deugen deze maatregelen, welke wetenschappelijke kennis zit erachter, waarom is het verstandig om te doen wat men voorschrijft. Je hoeft daarbij de discussies niet uit de weg te gaan. Experts spreken elkaar ook vaak tegen. Dan moet je uitleggen waarom je een beslissing genomen hebt.  Om die en die reden en op basis van die en die argumenten."

Maar dat is dus níet een beroep doen op een vermogen dat mensen lijken te hebben, "maar waarvan we niet weten wat het is en hoe het zou werken. Je moet de dingen uitleggen. En al zeker zoiets complex als virale besmettingen. De coronapandemie, daar is geen heldere, spontane, betrouwbare kennis over. Dat is te complex. Je moet mensen meenemen in de redenering."