De bocht die niemand begreep: waarom het coronabeleid omgegooid is

De logica achter de beslissingen van de Nationale Veiligheidsraad was lange tijd eenvoudig: hoe meer bevestigde covidbesmettingen, hoe strenger de maatregelen en hoe meer het land op slot ging. Dat veranderde op 23 september. Voor het eerst in deze coronacrisis gingen de belangrijkste indicatoren omhoog maar besliste de Veiligheidsraad toch om vooral te versoepelen. Tot groot ongenoegen van veel experts, die al maanden in de frontlinie van het coronabeleid staan.

“Laat de politici het nu maar uitleggen”, luidde het bij onder anderen Marc Van Ranst (KU Leuven), Erika Vlieghe (UZ Antwerpen), Pierre Van Damme (UAntwerpen) en biostatistici Geert Molenberghs (UHasselt/KU Leuven) en Niel Hens (UHasselt/UAntwerpen). “Want hoe is het mogelijk dat de Nationale Veiligheidsraad maatregelen versoepelt, terwijl het virus weer terrein wint?”

Het antwoord ligt bij Celeval. Die federale evaluatiecel adviseert de Nationale Veiligheidsraad, die zich dus ook op het advies van Celeval baseerde om maatregelen te versoepelen. De bezetting van het adviesorgaan werd begin september grondig herzien. Celeval 2.0 moest beleidsadviezen uitwerken die niet langer mikten op ‘de curve platslaan’ maar op ‘leren leven met het virus’. Wetenschappers kennen dat als ‘de hamer’ of ‘de dans’.

Wat aanvankelijk een acute gezondheidscrisis was, was intussen immers geëvolueerd naar een groot maatschappelijk vraagstuk. Dat vergde een bredere kijk op de zaak. “Van buitenaf kwam er de kritiek dat er vooral epidemiologen en virologen in Celeval zaten”, zegt Maggie De Block (Open Vld), op dat moment nog minister van Volksgezondheid. Daarom moesten er ook andere expertises rond de tafel gebracht worden. “Het moest meer een groep worden die de consequenties van de maatregelen voor de maatschappij kan inschatten.”

De reshuffle had vooral tot gevolg dat onder meer enkele van de grootste – en vocaalste pleitbezorgers – van strenge maatregelen aan de kant werden geschoven. Biostatisticus Geert Molenberghs en epidemiologen Pierre Van Damme en Tinne Lernout (Sciensano) bleven niet aan boord, virologen Marc Van Ranst en Steven Van Gucht (Sciensano) schoven naar de positie van plaatsvervanger. Er kwam wel een zitje voor voormalig postbaas Johnny Thijs en woordvoerster van de evenementensector Vinciane Morel.

Bredere visie op de pandemie

Ook gezondheidseconoom Lieven Annemans (UGent/VUB) kwam erbij. Hij kreeg de voorbije weken uit verscheidene hoeken felle kritiek voor zijn visie op het coronabeleid en zijn rol in Celeval. Annemans bevestigt aan De Morgen dat hij in augustus persoonlijk door minister De Block opgebeld werd, niet lang na de publicatie van een opiniestuk in De Tijd waarin hij een bredere visie op de pandemie bepleitte.

“Daarbij ga je niet tot het uiterste om de curve tot nul te krijgen omdat dat een zeer negatieve impact heeft op de mentale en fysieke gezondheid en de economische situatie van mensen”, zegt hij. “Ik ben inderdaad opgebeld door minister De Block, die zei: ‘Wij zijn het eens met jouw brede visie’ en ik kreeg de opdracht die mee uit te werken in de hervormde Celeval.”

De reshuffle moest de blik van Celeval verbreden: de strenge visie van biomedische experts zou aangevuld worden met psychologische en maatschappelijke experts. In de praktijk lijkt de blik echter vooral enigszins weggedraaid in plaats van verbreed. Bij de vaste en stemgerechtigde leden van Celeval blijft na de stoelendans geen viroloog of biostatisticus meer over. Het nettoresultaat: minder ‘verstrengers’, meer mensen die heil zien in soepelere maatregelen. “Dat is niet hoe het verkocht werd”, zegt een betrokkene.

Nog een betrokkene zegt: “Alles wijst erop dat de politiek van de nieuwe Celeval niet meer wilde horen hoe precair de situatie is. Het is alsof in de evaluatiecel mensen zijn gezet die altijd wel zouden zeggen wat de politiek wil horen, namelijk dat de maatregelen zo soepel mogelijk kunnen.”

Ook Van Ranst interpreteert het zo. “Mijn indruk is dat Celeval per se een versoepelingsclub moest worden. Maar toestaan dat het virus boven een bepaalde drempel blijft circuleren, betekent meer doden en is net de beste manier om de economie op lange termijn te kelderen.”

De Block bestrijdt dat de kar voor het paard is gespannen, en dat Celeval zo is samengesteld dat het advies aan de Veiligheidsraad vooral voor versoepelingen zou zorgen. “Het ging hierover: hoe krijg je een grotere draagkracht bij de bevolking? Die draagkracht ging enkel omlaag. Steeds meer mensen zeiden dat de strenge maatregelen niet vol te houden waren. Je mag nog zulke strenge maatregelen nemen als maar kan, maar als ze niet nageleefd worden, heb je daar weinig aan.”

Pedro Facon, directeur-generaal Gezondheidszorg van de FOD Volksgezondheid, benadrukt dat ook publiek is meegedeeld dat de regering Celeval, waarin tot dan toe voornamelijk ‘cijfermensen’ zetelden, wilde uitbreiden tot een multidisciplinair team met ook psychologen en gezondheidseconomen.

“De tactiek met de hamer, met dus een complete lockdown, is cruciaal geweest maar houdt een land geen maanden en maanden vol zonder ernstige schade op andere terreinen”, zegt Facon. “Die beslissing was dus legitiem. Wel heel lastig is dat, net op het moment dat je zo’n langetermijnvisie uitwerkt, de epidemie weer aantrekt, zoals nu is gebeurd.”

Spoorwissel

De relatie tussen Celeval en verscheidene wetenschappelijke experts is door de spoorwissel flink beschadigd. De ‘zwijgstaking’ van virologen, statistici, epidemiologen en andere experts die de overheid adviseren was daarvan de meest explosieve illustratie. Velen van hen begrijpen niet waarom de koers van het coronabeleid plots zo’n forse bocht maakte. “Van Damme en Molenberghs zijn in de tweede helft van juli opgetrommeld toen de cijfers slecht evolueerden”, zegt een van de betrokkenen. “Die samenwerking met de ambtenaren en politiek liep zeer vlot. Dan eind augustus zomaar zonder enige uitleg weggezet worden, is erg bevreemdend.”

Ondertussen is ook epidemioloog Marius Gilbert vertrokken en liet Erika Vlieghe in De Standaard optekenen: “Ik vraag me vaak af wat ik daar eigenlijk zit te doen.”

Niel Hens is plaatsvervanger voor Gilbert maar houdt zijn positie in beraad. “Het totaalplaatje klopt niet voor mij”, zegt hij. “Waarom is de eerste aanpak, waarbij we de curve heel laag probeerden te krijgen maar toch zoveel mogelijk probeerden toe te laten, omgedraaid naar zoveel mogelijk toelaten en dan wel zien wat we snel kunnen bijsturen bij opflakkeringen? Ik krijg daar maar geen antwoord op.”

Een belangrijk deel van de onvrede heeft te maken met het kleinere collectieve gewicht van virologen, epidemiologen en biostatistici in de nieuwe Celeval. Zij zijn voor het eerst in de minderheid, ook als er per stemming knopen moeten worden doorgehakt in wetenschappelijke discussies waar volgens hen leken te weinig achtergrondkennis voor hebben.

Annemans hamert er echter op dat er met Vlieghe, Hens als plaatsvervangend lid en Sophie Quoilin (diensthoofd van Sciensano en de voorbij maanden voorzitter van de Risk Assessment Group) nog voldoende biomedische kennis in Celeval zit.

“En ik heb zelf jaren epidemiologie gedoceerd”, zegt hij. “Ook het European Center for Disease Control stelt overigens dat je het aantal besmettingen best vergelijkt met het aantal testen, wie men test en hoe men test. Het is ook niet of de hamer of de dans, het is beide. In maart en april was het de hamer, nu is het dansen met opflakkeringen. Daarom bepleiten wij bescherming van wie meest kwetsbaar is, betere informatie, waakzaamheid in plaats van geen angst en maatregelen die opgevolgd worden. Die zijn niet per se soepeler maar wel beter doordat we een evenwicht zoeken tussen de effecten op het virus en die op medisch, sociaal, psychisch en economisch welzijn. Dat is trouwens ook wat de hoofdredacteur van The Lancet bepleit.”

Verschillende experts werpen tegen dat “het allemaal zo simpel niet is”.

“Het klinkt logisch dat je het aantal vastgestelde besmettingen moet vergelijken met het aantal testen om in te schatten hoe erg de situatie is”, zegt Molenberghs. “Maar het aantal testen neemt min of meer lineair toe tot we op een maximumcapaciteit zitten. Je kan niet blijven opschalen. Ondertussen klimt het virus exponentieel, dus in veel grotere sprongen. Dat kun je zomaar niet blijven behappen. Bovendien zijn er ook deels meer testen net omdat er meer virus circuleert. Meer testen is dus op zich ook een slecht teken.”

Gebrek aan respect voor expertise

Facon wijst erop dat er nu wel degelijk rekening wordt gehouden met de verhouding tussen het aantal testen en het aantal besmettingen. “Annemans had daar een punt, maar ondertussen zitten we wel met een ernstige stijging en dan moet je schakelen, ingrijpen.”

Dat het ‘ingewikkelder is dan het lijkt’, is volgens enkele ‘zwijgstakers’ net de expertise van de biostatistiek en de virologie, die nu tot hun ongenoegen uit Celeval zijn gevallen. “Wat ik in die vergadering merk is een gebrek aan respect voor expertise”, zegt Van Ranst. “Mensen die er weinig van kennen mogen toch over bepaalde essentiële zaken mee stemmen.”

Een van de psychologen bevestigt. “Ik sta er zeker achter om meer rekening te houden met welzijn en economie. Maar in de Celeval-vergaderingen heb ik beslissingen zien nemen die niet gebaseerd waren op expertise. Er is  een probleem met schoenmakers die niet bij hun leest blijven.”

Annemans stelt dat hij ook ziet dat mensen die weinig weten van cijfers zich daarmee gaan moeien. “Dat kan uiteraard tot spanningen leiden. Maar van ruzies is geen sprake en de beslissingen gebeuren in consensus en in aanwezigheid van de virologen.” Maar die hebben het er moeilijk mee dat plaatsvervangers niet mee stemmen terwijl onder anderen Thijs dat dan wel kan over cijferkwesties.

Volgens Facon was de reshuffle terecht, maar zijn er wel “slordigheden gebeurd in de uitvoering”. Zo is er te weinig onderscheid gemaakt tussen ‘risico-analyse’ – wat dus typisch virologen, biostatistici en epidemiologen doen – en het ‘risicomanagement’, de concrete vertaling van die analyses naar maatregelen.

“Nu is dat allemaal in Celeval getrokken en dat is niet hoe het moet”, zegt Facon. “Het is niet aan andere disciplines om de cijferanalyses te doen. Dat is aan mensen zoals Molenberghs en co.”

Daarom zou het volgens Facon goed zijn mocht de Risk Assessment Group wat dat betreft beter samengesteld worden en mochten die analyses dan ook daar gebeuren, waarna Celeval kan kijken hoe dat in beleidsadviezen te gieten die met alle maatschappelijke aspecten rekening houden. “Ook zou het goed zijn te stoppen met persoonlijke aanvallen”, aldus nog de topman.