Direct naar artikelinhoud
InterviewSvetlana Tichanovskaja

De Jeanne d’Arc van Wit-Rusland: ‘Natuurlijk heeft Loekasjenko me onderschat’

Svetlana Tichanovskaja: ‘We snappen dat Loekasjenko niet ineens kan zeggen: jullie hebben gewonnen. Hij moet zijn gezicht redden. Het is een kwestie van onderhandelen.’Beeld Eva Faché

Dictator Loekasjenko van Wit-Rusland liet haar meedoen aan de verkiezingen, want wie ging er nu op een ‘een onbekende huisvrouw’ stemmen? Hij vergiste zich. Svetlana Tichanovskaja groeide uit tot symbool en leider van het imponerende vreedzame verzet – tegen bruut geweld in.

“Ik voel meer zelfvertrouwen dan in het begin, maar ik ben nooit afgekomen van de dierlijke angst die ik voelde in Wit-Rusland. Die zit nog steeds in mij. Elke zondag zie ik de demonstraties en vrees voor het leven van mensen.”

Uit het niets werd Svetlana Tichanovskaja binnen enkele maanden het gezicht van een land dat na 26 jaar af wil van zijn dictator. Ze is oppositieleidster in gedwongen ballingschap, het gezicht van een beweging die honderd dagen wekelijks tienduizenden vreedzame demonstranten op de been brengt – ondanks het risico dat ze te maken krijgen met zeer bruut geweld. Het jongste dodelijke slachtoffer werd vrijdag begraven.

Hoe verklaart Tichanovskaja de onverwachte ontwikkelingen in haar land en haar rol daarin? En hoe kan de huidige patstelling worden doorbroken? 

Wat vraagt u op dit moment van westerse landen?

“Veel landen hebben de legitimiteit van de herverkiezing van Loekasjenko niet erkend en dat was echt een grote klap voor hem. Daar zijn we dankbaar voor. Toen kwam de sanctielijst, en ik dacht: meer kan ik niet vragen. Maar nu het geweld escaleert in ons land raken onze mensen echt teleurgesteld in de Europese hulp. Dus ik moet strenger zijn. Niet vragen, maar eisen.”

“In 2010 was er minder repressie na de verkiezingen, maar er waren meer EU-sancties. Nu zijn 25.000 mensen opgepakt en zijn er sancties tegen 60 mensen. Is dat een grap? We zien dat het bewind alleen zal opstappen onder economische druk, daarom vragen we daar nu om. Wit-Russen zeggen alles te overleven zolang Loekasjenko maar weggaat.”

Uw man voerde succesvol campagne tegen Loekasjenko, tot hij in de cel werd gegooid. Waarom besloot u zichzelf kandidaat te stellen?

“Ik regelde de documenten voor zijn kandidatuur. Op een donderdag kreeg ik het antwoord van de kiescommissie dat hij niet werd toegelaten. Eén dag voor de deadline. Ik kwam thuis, ging zitten, en begreep dat ik hem moest steunen. Ik heb de documenten aangepast en ze vrijdag gebracht. Ik was ervan overtuigd dat ze me niet zouden registreren.”

Vrouwen spelen een bijzondere rol in de protesten. Hoe verklaart u dat?

“Niemand kon zich ooit voorstellen dat een echte tegenstander van Loekasjenko een vrouw zou zijn. Ik moest mijn angst overwinnen en opstaan omdat mijn man in de gevangenis belandde. Twee andere vrouwen die met mij waren (Veronika Tsepkalo en Maria Kolesnikova, red.) moesten dat ook. Veronika’s man moest het land ontvluchten en Maria werkte in de campagne voor een kandidaat die ook in de gevangenis belandde. En na alle martelingen en al het geweld vlak na de verkiezingen zijn vrouwen ook opgestaan. Dat ging spontaan, en misschien waren ze ook geïnspireerd door ons trio.”

Vrouwen konden naar buiten omdat ze niet geslagen zouden worden.

“Ja, met bloemen. Maar het bewind kent geen rode lijnen meer, en ze begonnen ook vrouwen te slaan en mensen met een handicap in de gevangenis te gooien. Dus mensen zijn wanhopig.”

Loekasjenko zei dat als je niet in het leger gediend hebt, je geen president kunt worden. Heeft hij u onderschat?

“Natuurlijk! Daarom mocht ik mezelf registreren als kandidaat. Ze wilden me uitlachen. Ze waren overtuigd dat ik nooit honderdduizend handtekeningen zou kunnen verzamelen om mee te doen. Een onbekende huisvrouw, geen politicus. Maar Loekasjenko kende zijn eigen volk niet. Hij zag de verandering van hun gemoedstoestand niet.”

Mensen nemen afscheid van Roman Bondarenko, een demonstrant die na hardhandig optreden van de politie afgelopen vrijdag stierf aan zijn verwondingen, in de Wit-Russische hoofdstad Minsk.Beeld AP

De oppositie was nooit heel groot en altijd verdeeld. Waarom is nu alles anders?

“Er groeide een nieuwe generatie op, die de kans had te reizen en te zien hoe mensen in andere landen worden behandeld. Dat mensen daar gerespecteerd worden en een rol kunnen spelen in hun bestuur. Verder negeerden Loekasjenko en zijn bewind het internet. Toen kwam covid en Loekasjenko toonde opnieuw dat mensen niets voor hem betekenen. Hij sprak heel grof over zieken en doden. Mensen begonnen zelf materiaal voor ziekenhuizen te kopen en begrepen: onze regering heeft ons verlaten.”

“En we konden inderdaad de oppositie verenigen. Iedereen zegt nu: we staan achter Tichanovskaja, er wordt geen ruzie gemaakt. Misschien helpt het dat ik deze macht niet wil. Als Loekasjenko weggaat, zullen ze weer verdeeld raken.”

Er sloeg echt een vonk over toen u donderdag in Amsterdam een ontmoeting had met Wit-Russen in Nederland.

“Dat gebeurt elke keer bij zulke ontmoetingen: iedereen is blij! De diaspora helpt echt enorm. Het is voor alle Wit-Russen onverwacht dat mensen die nooit met elkaar communiceerden, elkaar hebben gevonden. Er is nu een gezegde in Wit-Rusland: we kenden elkaar niet tot deze zomer. Dit is geweldig.”

De protesten duren nu al langer dan 100 dagen. Hoe verklaart u het uithoudingsvermogen? En blijft dat zo, want de wanhoop neemt toe.

“De protesten begonnen tegen de vervalsing van verkiezingen, maar het was Loekasjenko’s grootste vergissing om mensen in de cel te gooien en te martelen. Zonder dat geweld en de moorden zou het protest zijn uitgedoofd. De wreedheid van onze regering heeft mensen verenigd.”

Tekst gaat hieronder verder

Wie is Svetlana Tichanovskaja?
Svetlana Tichanovskaja werd geboren op 11 september 1982 in Mikasjevitsji, een klein stadje ten zuidwesten van Minsk. Tijdens haar jeugd verbleef ze vele jaren lang elke zomer bij een gastgezin in Ierland. Ze studeerde aan Mozyr Staatspedagogische Universiteit voor leraar en vertaler, maar stopte met werken om voor haar kinderen te zorgen, vooral voor de oudste, die bijna doof werd geboren.

Haar man Sergej, een blogger en activist én presidentskandidaat, verwierf dit voorjaar faam met zijn kritische YouTube-filmpjes over de rot in Loekasjenkoland. Toen hij eind mei werd opgesloten, stelde Svetlana zich kandidaat. Experts verwachtten er weinig van, en president Loekasjenko evenmin. Maar toen twee vrouwen uit kampen van andere geweerde (of opgepakte) kandidaten zich verenigden met haar campagne werd het drietal vrouwen al snel het symbool van het nieuwe Wit-Rusland dat klaar is met sterke mannen.

Op basis van vastgelegde fraude en exitpolls, claimde Tichanovskaja op 14 augustus de overwinning in de verkiezingen. Zij had toen onder druk het land al verlaten, maar ze bleef het symbool van het Wit-Russische verzet, ook al werd bijna de gehele door haar opgerichte ‘coördinatieraad’ in Wit-Rusland opgesloten of verjaagd. Nog altijd laten sommige experts zich laatdunkend over haar uit, maar vrije media in Wit-Rusland doopten haar tot de Jeanne d’Arc van hun land. Ze heeft geen politieke ervaring, schrijft Tony Barber in Financial Times, ‘maar met een duidelijk talent voor de taal van patriottische waardigheid’ symboliseert ze de politieke volwassenwording van de Wit-Russische samenleving.

Nu is er een patstelling. Wordt dit een lange strijd?

“Het regime wil dat betogers ook geweld gaan gebruiken. Ze tarten ons. Geweld van betogers zal hun eigen geweld rechtvaardigen. Maar we gaan dat niet doen. Mensen hebben nu zo’n lange en moeilijke weg afgelegd, ze kunnen niet meer terug. Misschien zullen demonstraties minder groot zijn, maar het verzet ondergronds, de stakingen, de cyberaanvallen – ze zullen alleen maar toenemen. Elke keer dat ik een video opneem waarin ik mijn steun uitspreek voor al die mensen die de straat opgaan, weet ik dat mensen ’s avonds niet thuis kunnen komen.”

Vindt u het niet moeilijk daartoe op te roepen, zeker vanuit het buitenland?

“Ik rechtvaardig het niet, maar ik kalmeer me met de gedachte dat ik ze niet dwing. Iedereen besluit dat zelf, niemand kan je daartoe dwingen. Het zijn hun eigen sterke overtuigingen. Ze gaan niet voor mij de straat op, ze doen het tegen hem, tegen zijn regime. Loekasjenko’s mensen hebben me beschuldigd dat ik lekker in het buitenland wijn zit te drinken, maar gewone mensen zeggen: Tichanovskaja kan voor onze rechten pleiten, met internationale leiders praten. Wie anders kan dat doen in deze situatie?”

Is er een weg uit deze crisis zonder Russische betrokkenheid?

(diepe zucht, dan lachend) “Gaat u dit afdrukken in de krant? Natuurlijk begrijpen we dat Rusland een grote speler in dit spel is. Ze speelden een grote rol de afgelopen 26 jaar en zullen niet zomaar zeggen: ‘Oké, we laten jullie gaan.’ Daarom stonden we erop dat Rusland onderdeel van de bemiddeling zou zijn. Daarover hebben we duidelijke signalen gestuurd, we staan open voor dialoog.”

Hoe kan de patstelling worden doorbroken?

“Ik denk dat een dialoog snel moet beginnen, heel snel. We begrijpen dat Loekasjenko – hij is een dictator – niet zomaar ineens kan zeggen: ‘Ik ben moe, jullie hebben gewonnen.’ Hij moet zijn gezicht redden. Het is een kwestie van onderhandelen. Hij wil een situatie waarin het lijkt alsof het zijn eigen besluit is om op te stappen. Het is een heel gevoelige kwestie. Ik weet niet hoeveel mensen nog moeten lijden voordat ze het begrijpen, maar er is geen andere weg – noch voor ons noch voor hen.”

U zou onlangs de Russische VN-ambassadeur hebben ontmoet.

“‘Ik las dat hij dat zei, maar het ging om vooraf opgenomen presentaties tijdens een online-forum. Dus nee dat was geen dialoog. Ik ken hem helemaal niet.”

Dertig jaar geleden viel de Berlijnse Muur en ging een golf van democratische revoluties door Europa. Ziet u wat er nu gebeurt in Wit-Rusland in dat perspectief?

“Ik denk dat onze mensen simpelweg gerespecteerd willen worden. Ze zijn er doodziek van dat de autoriteiten op ze spugen. Het is het ontwaken van zelfrespect. Het heet democratie omdat dat mensenrechten brengt, maar het gaat om een innerlijk gevoel: ‘Ik wil een rol spelen in dit land, ik ben niet niks zoals je me vertelde, er moet naar me geluisterd worden.’ Zoiets. Het komt uit het hart, niet uit het hoofd.”