Wat als Polen en Hongarije EU-budget blijven blokkeren? Hoe gaan we dat voelen? En is er een plan B?
Minstens 24 van de 27 EU-lidstaten en een meerderheid van het Europees Parlement willen dat er een wet komt die de mogelijkheid biedt om landen die de regels van de rechtsstaat aan hun laars lappen, geen of minder Europese subsidies te geven. Uit protest daartegen blokkeren Polen en Hongarije de EU-meerjarenbegroting en het Europees Herstelfonds, een pakket van 1.800 miljard euro. Als ze dat blijven doen, moet de EU vanaf 1 januari met een noodbegroting of "voorlopige twaalfden" werken. Daarmee kunnen er bijvoorbeeld geen Erasmusbeurzen worden uitbetaald.
Waar gaat het over?
Op 21 juli bereikten de staatshoofden en regeringsleiders, na vier dagen en nachten onderhandelen, een "historisch" akkoord: ze bereikten een compromis over de EU-meerjarenbegroting 2021-2027, en ze gaven groen licht voor een gloednieuw Herstelfonds. In totaal zou de EU op die manier de komende jaren 1.800 miljard kunnen gaan investeren, met onder meer extra geld voor digitalisering en voor de strijd tegen klimaatverandering. In het akkoord stond ook een dubbelzinnige paragraaf, waarin de uitbetaling van Europees geld afhankelijk werd gemaakt van het respect voor de rechtsstaat.
Het is tegen de vertaling van die paragraaf in een concrete wettekst dat Polen en Hongarije fel bezwaar maken, met mondelinge steun van de Sloveense premier Jansa. In het wetsvoorstel staat een omslachtige procedure om de betaling van EU-subsidies op te schorten, wanneer in een bepaald land bijvoorbeeld de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht niet meer verzekerd is. Polen en Hongarije voelen zich geviseerd, er loopt tegen hen al een procedure omdat de rechtsstaat er bedreigd zou zijn. Ze vinden dat niemand anders dan zijzelf moeten oordelen hoe ze hun land het best organiseren, en spreken over een inmenging in hun nationale soevereiniteit. Ze eisen een bijsturing of intrekking van het wetsvoorstel, en blokkeren uit protest de Europese meerjarenbegroting en het Europese Herstelfonds.
Dit dreigt de Europese Unie in een diepe crisis te storten. Het gaat niet alleen om geld. Het gaat om botsende visies over de fundamentele principes en waarden van de Europese Unie. Aan de ene kant staan 24 lidstaten, aan de andere kant Polen, Hongarije en Slovenië.
Kan het alsnog goed komen?
Op 10 en 11 december is er een Europese top van staatshoofden en regeringsleiders in Brussel. Lukt het daar niet om een akkoord te bereiken, dan kan de Europese Unie in 2021 niet van start gaan met een "normale" begroting. Het wettelijk vereiste kader, de meerjarenbegroting 2021-2027 die bepaalt hoeveel geld er kan worden uitgegeven, ontbreekt immers.
Wat als er geen akkoord wordt bereikt?
Volgens het EU-verdrag valt de Europese Unie in dat geval terug op een noodbegroting, of "voorlopige twaalfden": de EU mag dan elke maand hoogstens één twaalfde uitgeven van wat er in 2020 is uitgegeven. Maar een heleboel programma's, zoals Erasmus, lopen af eind 2020: de nieuwe programma's zijn gekoppeld aan de meerjarenbegroting, en die is er dus nog niet.
Gevolg: in 2021 kunnen er, zelfs met voorlopige twaalfden, geen Erasmusbeurzen worden betaald. Hetzelde geldt voor subsidies voor wetenschappelijk onderzoek (het Horizon-programma, waar veel Vlaamse universiteiten gebruik van maken): ook die zullen er niet meer zijn. Facturen voor projecten uit het verleden kunnen wel nog betaald worden. Voor humanitaire hulp, en voor de meeste landbouwsubsidies, lopen de programma's gewoon door. Landbouwers zullen dus wel nog steun krijgen, al zullen ze misschien langer op hun geld moeten wachten.
De grootste klap is echter voor de cohesiefondsen: dat zijn programma's voor projecten in (vooral) armere regio's. Hiermee kan bijvoorbeeld een groot deel van de aanleg van nieuwe wegen gefinancierd worden. In totaal zou er 50 tot 70 procent minder geld zijn voor de cohesiefondsen. Hongarije en Polen zijn grote ontvangers van zulke fondsen, en dreigen door hun verzet in eigen vlees te snijden. Dat is een van de redenen waarom sommigen hopen dat ze uiteindelijk toch zullen plooien. Een bron uit een rijker EU-land zei: "Wij kunnen wachten, wij hebben het Europese geld veel minder nodig".
Is er een plan B?
Er wordt nog gewerkt aan manieren om Polen en Hongarije onder druk te zetten. Het Europese Herstelfonds van 750 miljard euro kan volgens een hoge EU-bron perfect zonder Polen en Hongarije worden opgericht, binnen het juridische kader van de EU. Opnieuw zouden Polen en Hongarije veel geld kunnen verliezen. Veel landen in Zuid-Europa rekenen op het Herstelfonds voor hun relancebeleid om uit de coronacrisis te geraken. Ook België zou 5 miljard euro subsidies uit het fonds kunnen krijgen, de federale regering en de deelstaten proberen daarover een akkoord te bereiken.
De neiging om zonder Polen en Hongarije door te gaan, lijkt groot. Europees Commissievoorzitter von der Leyen zegt dat lidstaten het geld erg nodig hebben, en dat de Commissie er alles aan doet om ervoor te zorgen dat het Herstelfonds ("NextGenerationEU") snel van start kan gaan.
Een meerderheid van de lidstaten en van het Europees Parlement is bovendien klaar om het wetsvoorstel over de bescherming van de rechtsstaat goed te keuren. Als dat gebeurt, zou het meteen van toepassing zijn, ook op het geld dat Polen en Hongarije nog zouden ontvangen via de voorlopige twaalfden. Polen en Hongarije hebben dus niet zoveel hefbomen om de boel te blijven blokkeren. De druk op hen wordt opgevoerd, en er wordt nog altijd gehoopt op een akkoord met 27. De vraag is wat de prijs zal zijn die Polen en Hongarije ervoor vragen, en of de rest bereid is die te betalen.