Happy de olifant is helemaal niet blij

Nieuwsgierig stapte Happy op de gigantische spiegel af. Wetenschappers, onder wie de beroemde Nederlandse bioloog Frans de Waal, hadden een enorm reflecterend gevaarte laten installeren in het olifantenverblijf van de dierentuin in het New Yorkse stadsdeel The Bronx. Met witte schmink tekenden ze een kruis boven het rechteroog van Happy, een Aziatische olifant. Happy bestudeerde haar kop in de spiegel en onderzocht wat er toch op haar huid zat, is te zien op camerabeelden uit 2006. Met haar slurf raakte ze 47 keer het kruis aan.

Happy herkent zichzelf in de spiegel, concludeerden De Waal en zijn team. Het was een miraculeuze ontdekking. Als eerste olifant hoort Happy bij het selecte gezelschap van dieren die zelfbewustzijn kennen: mensen, apen en dolfijnen. Olifanten zijn intelligente, sociale dieren, en Happy bleek een bovengemiddeld intelligente, sociale olifant. Dieren die de spiegeltest doorstaan, zijn in staat empathie te tonen, denken wetenschappers.

De test vormt nu een bewijsstuk in een bijzondere rechtszaak. Dierenrechtengroep Nonhuman Rights Project sleepte de dierentuin waar olifant Happy (49) al ruim veertig jaar woont voor de rechter. Happy wordt onrechtmatig gevangen gehouden, stelt de groep, en moet overgeplaatst worden naar een gespecialiseerde opvang. Deze maand besluit de hoogste rechtbank van de staat New York of het hof in een hoger beroep de theorie van de dierenrechtengroep onder de loep wil nemen: dat Happy als ‘persoon’ recht op lichamelijke vrijheid heeft.

Happy werd in 1971 met zes andere olifantenkalveren gevangen in Thailand en naar Amerika gebracht. De zeven Thaise olifanten werden destijds vernoemd naar de zeven dwergen van Sneeuwwitje. Sinds 1977 woont Happy in The Bronx, waar ze in de jaren tachtig nog kunstjes deed en toeristenritjes verzorgde. Ze had aanvankelijk gezelschap van Grumpy, maar Grumpy werd in 2002 aangevallen door twee andere olifanten en kreeg vanwege ernstige verwondingen een spuitje. Een nieuwe kameraad werd niet veel later ziek. Sinds 2006 is Happy alleen. De New York Times doopte haar eens ‘de eenzaamste olifant’ van de dierentuin.

Habeas corpus

Nonhuman Rights Project (NhRP) heeft namens Happy een verzoek gedaan tot habeas corpus, een rechtsmiddel om de wetmatigheid van iemands detentie te bepalen. Gevangenneming mag alleen op basis van een bevel van de rechter, volgens dit principe. Als de rechtbank oordeelt dat het ook van toepassing kan zijn op een olifant, betekent dat feitelijk dat Happy juridisch als een ‘persoon’ wordt gezien. En dat is precies waar NhRP-advocaat Steven Wise op hoopt. Hij heeft zich opgeworpen als haar raadsman, nadat hij eerder al vergelijkbare zaken voerde namens chimpansees.

Het klinkt gek, een olifant als ‘persoon’, maar eigenlijk is het dat niet, vindt Wise. Bedrijven, scholen of kerken worden voor de wet soms ook gezien als persoon, zodat ze op sommige vlakken dezelfde dingen kunnen doen als mensen. Vastgoed bezitten bijvoorbeeld, of contracten sluiten. Ons idee van wie wettelijk meetelt als persoon is bovendien wel vaker bijgesteld – vrouwen en zwarte mensen werden lang niet als volwaardig gezien. “Ze waren toen mens, maar juridisch gezien geen persoon,” zegt Wise. Zijn conclusie: voor de wet zijn persoon en mens geen synoniem. Een persoon is een drager van rechten of plichten, en dat kan ook een dier zijn.

Belangrijke medestanders

Internationaal stemden rechters daar al mee in. Een rechtbank in Argentinië erkende op basis van habeas corpus dat chimpansee Cecilia illegaal gevangen zat, en de Argentijnse orang-oetan Sandra verhuisde op diezelfde grond naar een opvang in Florida. In Colombia kende een rechter bruine beer Chucho aanvankelijk habeas corpus toe. In Pakistan besloot een rechter dat olifant Kaavan rechten had en uit een armlastige dierentuin gehaald moest worden.

Grote juristen en filosofen hebben zich achter de vrijheidsstrijd voor Happy geschaard. Laurence Tribe, voornaam rechtenprofessor aan Harvard, verzekerde de New Yorkse rechtbank dat de vrijheid en persoonsstatus van de olifant onderdeel zouden moeten zijn van de ‘nobele traditie van uitbreiding van het aantal rechtsdragers’.

Zelfs een groepje theologen schreef een steunbrief. In de dierentuin kan Happy niet leven zoals God het bedoeld heeft, oordelen ze. “Niet-menselijke dieren horen toe aan God, niet aan ons.” Een online petitie om Happy uit ‘eenzame opsluiting’ te halen en over te brengen naar een ruime olifantenopvang is bijna 1,4 miljoen keer ondertekend.

Een rechter vonniste eerder dat ze ‘helaas’ gebonden was aan eerdere uitspraken die erbij blijven dat een dier voor de wet geen persoon met rechten kan zijn, ook al vond ze het pleidooi voor een beter leven voor Happy ‘extreem overtuigend’.

Happy, oordeelde deze rechter Alison Tuitt, ‘is meer dan alleen een juridisch ding of eigendom’. “Ze is een intelligent, autonoom wezen dat met respect en waardigheid moet worden behandeld en dat mogelijk recht heeft op vrijheid.” De olifant, zag de rechter, is een ‘intelligent wezen met geavanceerde analytische vermogens vergelijkbaar met die van menselijke wezens’.

Happy is op het moment niet zichtbaar voor publiek – het deel van de dierentuin waar ze verblijft is in de winter gesloten. Nonhuman Rights Project klaagt dat Happy in de koude maanden in een raamloze betonnen stal verblijft. “Olifanten in het wild brengen hun leven niet staand op één plek door, zonder te bewegen. Ze is depressief,” zo beschrijft advocaat Wise haar gedrag. “De dierentuin probeert haar in leven en gezond te houden, maar ze hebben geen idee van haar sociale, emotionele of psychologische behoeften.” Olifanten leven in familiegroepen, benadrukt hij. “Ze hebben tantes, moeders, zussen. En Happy is alleen. Zoiets is de hel op aarde, voor een olifant.”

De dierentuin in The Bronx blijft erbij dat Happy prima verzorgd wordt, volgens alle standaarden van de Amerikaanse dierentuinvereniging. Ze kan twee andere olifanten ‘aanraken en horen’, al heeft ze een apart verblijf omdat ze het niet met elkaar kunnen vinden, volgens verklaringen van directeur Jim Breheny. Happy vertoont ‘geen tekenen van fysieke of psychologische stress’ en heeft een sterke band met haar verzorgers, stelt de dierentuin.

Nieuwe plek juist schadelijk

Juist het verbreken van die contacten en een lange reis naar een olifantenopvang elders in het land zou schadelijk kunnen zijn, meent de dierentuin. Directeur Breheny vindt dat Nonhuman Rights Project belangrijke rechtsbescherming voor onwettig opgesloten mensen misbruikt. “De aanhoudende mislukte pogingen van NhRP om habeas corpus aan dieren te verlenen, vernederen alle mensen die dergelijke hulp hebben gezocht.”

Critici vragen zich ook af hoe zoiets in de praktijk zou werken. Als Happy rechten zou hebben als ‘persoon’, krijgt ze dan dezelfde rechten als wij, stemrecht bijvoorbeeld? En zo niet, wie bepaalt dan welke rechten wel en niet voor haar gelden? Bovendien, wie voert namens de olifant het woord? Zowel Nonhuman Rights Project als de dierentuin zeggen dat ze weten wat goed is voor Happy.

Hoe weten we wat de olifant zelf wil? Bioloog Frans de Waal vreest dat de mediagenieke juridische strijd haar niet zal helpen, omdat een nieuw thuis niet per se in haar belang is. “Een oude olifant verhuizen naar een nieuwe omgeving is niet altijd het beste, zeker als ze daar geen andere individuen kent.”

Als het niet lukt om een verhuizing af te dwingen in de rechtbank is advocaat Wise van plan voor een ander dier opnieuw een zaak te beginnen, net zo lang tot een Amerikaanse rechtbank zich over de fundamentele rechten van een dier wil buigen. Als het zover komt en een dier als Happy recht op vrijheid zou krijgen, wil Wise met die uitspraak in de hand meer intelligente dieren uit ‘onrechtmatige detentie’ bevrijden, vertelt hij. “Sommige soorten horen gewoon nooit thuis in een dierentuin.”