Handschrift "Bezette stad" van Paul van Ostaijen voor het eerst te zien: "Onmisbaar gelijk een kookboek"

Het was groot nieuws enkele weken geleden: er was een handgeschreven versie van “Bezette stad” opgedoken en de Vlaamse Gemeenschap kocht het aan voor 725.000 euro. Dat monument uit de literatuurgeschiedenis is nu voor het eerst te bewonderen in het Letterenhuis in Antwerpen, dat er een grote tentoonstelling rond opzet. Het is dan ook het Van Ostaijenjaar. Hij werd 125 jaar geleden geboren en zijn revolutionaire boek “Bezette stad” verscheen precies een eeuw geleden. 

Bekijk hier de Journaal-reportage over het bijzondere handschrift van "Bezette stad":

“Iedereen kent “Boem paukeslag”, zegt co-curator Lies Galle. “We willen in deze expo in het Letterenhuis de verhalen in en achter de bundel vertellen. “Bezette stad” is een iconische bundel, die brak met wat men toen kende. Het is baanbrekende typografie en aan flarden geschoten poëzie om de Eerste Wereldoorlog die Paul van Ostaijen meemaakte in beelden te scheppen. “

De oorlog van 1914-1918 onderging Van Ostaijen in Antwerpen en de buurgemeenten. De bombardementen, de zeppelins, de Duitse soldaten in de straten. De haven die stilviel, de vluchtelingen en ondanks alles het vertier ’s avonds in feestzalen of “music-halls” als Le Scala of de Wintergarten. Het Letterenhuis dompelt je meteen in de oorlogssfeer met enorme foto’s, bijpassende verzen van Van Ostaijen en geluiden van toen.

Co-curator Johanna Ferket wijst meteen op de parallellen met deze coronatijd: “De bundel is heel actueel. De Eerste Wereldoorlog veroorzaakte een enorme crisis, net als nu in zekere zin, maar tegelijk is er een impuls om daar met nieuwe kunst op te reageren om tot een nieuw begin te komen, een nieuwe wereld te creëren.”

“Bezette stad” is namelijk niet enkel een literair experiment maar ook een ideologisch manifest, verduidelijkt Lies Galle. De oorlog was een kans om naar een soort nulpunt, een "nihil" te gaan en vandaaruit een betere, mooiere wereld te scheppen. Het is revolutie op papier. Van Ostaijen breekt met het klassieke vers, hij schopt ook tegen alle heilige huisjes van folklore, gezag, bourgeoisie, kerk, en hij doet dat soms op een heel humoristische manier.”

Mooi voorbeeld daarvan: het papieren “buikbandje” dat rond "Bezette stad" werd geschoven, om er reclame voor te maken in de winkel: 

Van Ostaijen overdreef niet, zegt Johanna Ferket: “Het was het modernste van het modernste. Op die manier vorm en inhoud laten samengaan was nog nooit eerder gezien in de Vlaamse en ook de internationale literatuur.” 

In 1921 was de film een nieuw massamedium en Paul van Ostaijen en zijn vrienden waren erdoor betoverd. Op de expo zijn fragmenten uit boevenfilms te zien, waar de meesterdief het steevast haalt van het gezag, waar de wereld op zijn kop wordt gezet. In één van de filmscenes is de hoofdrol voor de Zweedse actrice Asta Nielsen, die vaak wordt genoemd in “Bezette stad”. “Ze werd aanbeden als een goddelijk wezen,” zeggen de curatoren. Dat Van Ostaijen kleuren als “pruisies blauw” of “violet” noemt in zijn gedichten heeft alles te maken met de kleurenfilters die in de bioscoop werden gebruikt. Hij past ook al schrijvend regelrechte filmtechnieken toe, als hij van een overzichtsbeeld overschakelt naar een detail waar hij op inzoomt.

Hoe dan ook is “Bezette stad” gemaakt om gehoord te worden. In de expo weerklinkt de stem van acteur Tom Van Bauwel die fragmenten declameert, een performance in samenwerking met deBuren. “De tekst leest als een muziekpartituur,” zegt Lies Galle. 

De expo grijpt de sfeer van de oorlogsjaren in Antwerpen en het artistieke klimaat in Berlijn, waar Paul van Ostaijen in 1918 heen trok en waar hij een levendige correspondentie onderhield. Er werd hem zelfs “kokaine” toegezonden, of in zijn geheimtaal “merkandijs”.

De echte archiefdocumenten stelen natuurlijk de show. Het gaat onder meer om unieke stukken uit een privécollectie die nu voor het eerst te zien zijn, documenten uit de Berlijnse periode, de eerste proefdrukvellen van “Bezette stad”, de brieven van zijn vormgever Oscar Jespers die letters stempelde als voorbeeld.

En natuurlijk het eigenlijke handschrift van “Bezette stad”, sinds heel recent ons aller collectief bezit. Het bestaat uit losse pagina’s, waarvan het Letterenhuis er verschillende laat zien. Voor maximaal drie maanden, daarna moeten ze weer de duisternis in. Teveel licht is niet goed.

Bekijk hier de beelden van het handschrift:

“Een heel indrukwekkend manuscript,” vindt Johanna Ferket, “met alle details en de visie die er in zit. “We werden er een beetje stil van toen we het voor het eerst zagen,” voegt Lies Galle toe. “Omdat er zoveel hard labeur in gekropen is, en kijk hoe netjes en mooi vormgegeven alles is. De sensatie spat van de pagina’s. Het is een echt kunstwerk.”

Omdat hij al die dikke, grote, scheve letters en rare bladspiegels niet kon typen, maakte Van Ostaijen een  volledig met de hand getekende en ontworpen versie van “Bezette stad”, bedoeld voor vormgever Oscar Jespers die voor de druk moest zorgen. Sinds kort maakt dat unieke boek dus deel uit van de Vlaamse Topstukkencollectie. Net als een ander handschrift van Van Ostaijen, dat ook te zien is in Antwerpen, “De feesten van angst en pijn”. Lies Galle: “De twee zijn hier nu weer herenigd. Ze hebben wellicht samen op zijn bureau gelegen in Berlijn.”