Epidemioloog Brecht Ingelbeen: ‘Willen we corona in de kiem smoren, dan moet de hele wereld een prik krijgen’

Ons land heeft net de miljoenste inwoner gevaccineerd. Toch ligt de focus hier vooral op wat fout loopt met de Belgische (en Europese) vaccinatiecampagne. Begrijpelijk voor wie vanuit het westerse perspectief kijkt, maar absurd voor wie tot op wereldschaal uitzoomt. Het vaccineren verloopt in twee snelheden - eerst het rijke noorden, dan pas het arme zuiden. Een ‘catastrofaal moreel falen’ noemde Adhanom Ghebreyesus, directeur-generaal van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), dat begin dit jaar. Deze week voegde hij eraan toe dat de ongelijkheid tussen rijk en arm ‘steeds groter’ en ‘grotesk’ wordt.

Terechte uitspraken, vindt epidemioloog Brecht Ingelbeen (35). Al gaan zijn bezwaren tegen die scheefgroei verder dan louter het morele. “Natuurlijk moeten we wakker liggen van een vaccinatiecampagne in twee snelheden”, zegt Ingelbeen. “Een pandemie impliceert dat het probleem niet stopt aan onze grenzen. Om die onder controle te krijgen, moet de situatie in de hele wereld beheersbaar zijn.”

Hoe staat het met de vaccinatie in lage-inkomenslanden?

“Het Covax-programma van de Wereldgezondheidsorganisatie zorgt er sinds deze maand voor dat die landen wezenlijke aantallen vaccins krijgen. Bijvoorbeeld in Congo werden al 1,7 miljoen doses geleverd. Maar dat is wel op een bevolking van 91 miljoen inwoners: je kan er dus minder dan 2 procent van de bevolking één dosis mee geven. Puur epidemiologisch haalt dat weinig uit.

“Volgens sommige voorspellingen zal er in bepaalde lage-inkomenslanden pas tegen 2023 een vaccinatiegraad van 60 procent bereikt worden. Dat zijn verloren jaren. De kans bestaat dat je constant nieuwe vaccins moet maken om een antwoord op die nieuwe varianten te bieden. Het geld dat we daarin zouden steken zou misschien beter gaan naar het sneller vaccineren van mensen in het zuiden. Gebeurt dat niet, dan raakt een wezenlijk deel van de wereld verlamd, met alle gevolgen van dien.”

Hoe bedoelt u?

“Het is niet mijn vakgebied, maar je ziet nu al dat de economische gevolgen van de pandemie voor de armste landen in de wereld redelijk verstrekkend zijn. De rijkste landen gaven 2 procent van hun bruto binnenlands product (bbp) uit aan de bestrijding van corona, in lage-inkomenslanden is dat 3 procent van het bbp. Terwijl essentiële diensten daar sneller in het gedrang komen als onvoorziene uitgaven toenemen. In Congo werden scholen een half jaar gesloten, in Kenia al negen maanden.

“Ook dreigen gezondheidssystemen in armere landen om te vallen door corona. Mozambique, waar ik betrokken ben bij een project, heeft 8 artsen per 100.000 burgers. In België zijn dat er bijna 300. De laatste weken stierven in Mozambique 5 artsen. Er is al weinig verzorgingspersoneel, de hiv-prevalentie is er erg hoog, met druk op het gezondheidssysteem tot gevolg, en wachttijden in gezondheidsstructuren zijn er erg lang. Als dan nog eens artsen langdurig uitvallen of sterven, is dat desastreus.”

Wat zijn de gevolgen van dat later vaccineren voor de rest van de wereld?

“Dat is een beetje speculeren. We weten eerst en vooral nog niet hoe we het virus hier zullen onder controle krijgen. De volledige vernietiging van corona is wellicht onhaalbaar. In een enquête van het wetenschappelijk tijdschrift Nature zegt 89 procent van de wetenschappers niet te geloven dat we het virus zullen kunnen elimineren.

“Lage endemiciteit lijkt het meest waarschijnlijke scenario. Dat wil zeggen dat het virus in bepaalde reservoirs blijft bestaan, bijvoorbeeld onder dieren. Het zou betekenen dat we af en toe een uitbraak kennen, zoals met de griep nu.”

Laat ons even uitgaan van dat laatste scenario. Wat is dan het slechtst denkbare dat zou kunnen gebeuren? 

“Als we beslissen om hier maximaal te vaccineren en dosissen te hamsteren – zoals nu gepland lijkt, afgaande op het aantal aangekochte doses door Europa, Canada en de VS – dan raast het virus voort in een belangrijk deel van de wereldbevolking zonder toegang tot die vaccins. Je dreigt opnieuw een situatie te krijgen zoals in Manaus (waar in oktober al 76 procent van de bevolking met het virus geïnfecteerd werd, PG), waar SARS-CoV-2 totaal ongecontroleerd kon toeslaan. Zo creëer je dus nieuwe varianten.”

Trager vaccineren in sommige delen van de wereld leidt onvermijdelijk tot nieuwe varianten?

“Dat zal voornamelijk gebeuren op plekken met een hoge incidentie, plaatsen dus waar het virus veelvuldig voorkomt. Mutaties doen zich in een relatief stabiel ritme voor in het virus. Een hogere incidentie brengt meer virus in circulatie, wat resulteert in het vaker voorkomen van mutaties aan het virus en dus nieuwe varianten. Die nieuwe varianten kunnen echter pas blijven circuleren wanneer ze een evolutionair voordeel hebben ten opzichte van het huidig circulerend virus. Bijvoorbeeld wanneer een groot deel van de bevolking immuniteit tegen het virus dat circuleert opgebouwd heeft, na een eerste golf bijvoorbeeld.

“Het is wellicht geen toeval dat de nieuwe varianten net in Brazilië, de UK en Zuid-Afrika ontstaan zijn. Daar heb je een eerste grote golf gehad, gecombineerd met een grote incidentie in een tweede of derde golf. Tijdens die tweede of derde golf had een groot deel van de bevolking al immuniteit tegen de oorspronkelijke variant waardoor een nieuwe variant een evolutionair voordeel heeft. Zo konden mensen die eerder al geïnfecteerd waren toch opnieuw besmet worden. Zo werkt het altijd.”

Een veelvoud van de vaccins kopen die we nodig hebben: waarom doen we dat eigenlijk? 

“Om op veilig te spelen. Vergeet niet dat toen de Europese Unie haar bestellingen plaatste het nog lang niet zeker was dat ze allemaal zouden werken. Nu blijkt dat alle bestelde vaccins relatief goed werken, is het inderdaad een terechte vraag of we de overschot moeten hamsteren. Heel wat mensen in het zuiden hopen eigenlijk dat die vaccins ooit hun kant uit komen.”

Hoort u dat van collega’s waar u mee samenwerkt?

“Als ik mijn collega’s in Mozambique spreek, rekenen ze niet op de aankoop van vaccins vanuit de overheid. Ergens is dat ook logisch. Overheden moeten de afweging maken: Covid-19-vaccins bestellen en daardoor geld dreigen weg te nemen voor het bestrijden van hiv of malaria? Globale solidariteit zou er net voor moeten zorgen dat overheden in lagelonenlanden die keuze niet moeten maken.”

Hoe komt dat uw collega’s niet rekenen op de overheid voor de levering van die geneesmiddelen?

“In Mozambique is er eigenlijk nooit een vlotte toegang tot nieuwe geneesmiddelen geweest. Net als Zuid-Afrika heeft Mozambique een erge hiv-pandemie doorgemaakt. Toch is de behandeling van de eerste patiënten met antiretrovirale middelen pas in 2002 gestart. Hetzelfde zag je bij het vaccin tegen pneumokokken. Die bacterie kan een longontsteking bij kinderen veroorzaken. De meeste slachtoffers van die ziekte vielen in sub-Sahara-Afrika. Terwijl het Westen jarenlang alle kinderen vaccineerde met het pneumokokkkenvaccin ‘voor het geval dat’ – wat ook de incidentie en ziekenhuisopnames sterk terugbracht – heeft het tien jaar geduurd eer het beschikbaar was op die plekken waar pneumokokkeninfecties het vaakst voorkwamen.

“Opvallend nu is dat er eigenlijk best veel initiatieven zijn om vaccins tegen Covid-19 in Afrika te krijgen, maar niet op initiatief van de overheid. Zo proberen internationale organisaties als de WHO, met Covax, of de Africa Centres for Disease Control and Prevention (ACDC) mee die aankoop te financieren. In Zuid-Afrika is er zelfs een telecomoperator, MTN South Africa, die de aankoop van vaccins wil mee financieren.”

Intussen heeft Zuid-Afrika een miljoen vaccins van AstraZeneca verkocht uit angst dat ze niet goed beschermen tegen de Zuid-Afrikaanse variant.

“Een dramatische beslissing. Eerst en vooral liggen de vaccins er al twee maanden in de vriezer. Ze worden nu verkocht aan andere Afrikaanse landen met het argument dat ze niet werken tegen de Zuid-Afrikaanse variant terwijl die ook in die landen welig tiert.

“Daarnaast hield de studie waarop Zuid-Afrika zich baseert enkel rekening met de effectiviteit van het vaccin op een milde infectie met Covid-19. Over de invloed op ernstige infecties, ziekenhuisopnames of sterfte waren geen data voor de Zuid-Afrikaanse variant. Terwijl andere data tonen dat de effectiviteit net voor die groep hoger zou liggen. Dat toonde een grote studie van Johnson & Johnson, waarvan het vaccin op dezelfde manier werkt als dat van AstraZeneca. Hetzelfde bleek in Schotland, waar ze net als in Zuid-Afrika met AstraZeneca tegen een nieuwe variant vaccineerden.

“Dat is een probleem waar we ook in Europa op botsen: politici hebben angst om beslissingen te nemen zonder harde data, zoals bewijs dat het AstraZeneca-vaccin niet voor tromboses zorgt. Maar als je te voorzichtig bent in een epidemie spreidt het virus zich uit. Dat Congo op 12 maart besliste om zijn vaccins voorlopig in de frigo te houden, is omdat het zijn eigen bevolking het signaal wil geven dat het dezelfde standaarden hanteert. Dan is het jammer dat we in Europa zulke verkeerde beslissingen nemen.”

Terwijl men in Zuidoost-Azië en Afrika eigenlijk meer ervaring met epidemieën heeft. Wat kunnen wij van hen opsteken?

“Dat investeren in de preventieve gezondheidszorg een goed idee is. Landen als Zuid-Korea verteerden deze pandemie nu goed omdat ze die les uit de SARS-epidemie trokken. Als deze epidemie hetzelfde effect heeft op de rest van de wereld, kan dat een voordeel zijn voor een volgende pandemie. Want vergis u niet, eigenlijk valt Covid-19 nog best mee. Veel wetenschappers hadden een nog virulenter virus verwacht.”

Is dit een lichte pandemie?

“Verwijzend naar de grieppandemie uit 1918 hielden wetenschappers rekening met een ontstaan van een nieuw subtype griep. Die scenario’s gingen uit van een sterftegraad van een paar procent. Ter vergelijking: minder dan 1 procent van de mensen die globaal met SARS-CoV-2 geïnfecteerd raken, sterft uiteindelijk.

“Al denk ik dat we eigenlijk al best veel geleerd hebben uit voorgaande epidemieën. Het feit dat de vaccinontwikkeling zo snel verliep, is geen toeval. Dat is deels te danken aan de grote investeringen van de Coalition for Epidemic Preparedness Innovations (CEPI). Die organisatie werd opgericht door Duitsland, Noorwegen, India en Japan maar ook de Bill & Melinda Gates Foundation na een grote ebola-uitbraak in West-Afrika. Van negen vaccinkandidaten voor ebola werd vóór die uitbraak slechts één getest en ontwikkeld. De acht andere kregen niet genoeg financiering voor de verdere ontwikkeling, terwijl de uitbraak zelf uiteindelijk een veelvoud kostte van wat die verdere ontwikkeling gekost zou hebben. CEPI is opgericht om te voorkomen dat zoiets opnieuw gebeurt.

“Anderzijds dreigt hetzelfde probleem als bij hiv. Toen duurde het meer dan tien jaar vooraleer alle landen toegang hadden tot antivirale middelen die in westerse landen al voorhanden waren. Zelfs vandaag krijgt niet elke hiv-patiënt in lagelonenlanden die behandeling. Terwijl snel behandelen die hiv-pandemie onder controle had kunnen helpen brengen. Die fout mogen we niet nog eens maken.”