Opeenstapeling van gemiste kansen: deze politici negeerden de PFOS-vervuiling in 2017

September 2017: eerste keer gewaarschuwd

Vlaams minister-president Geert Bourgeois (N-VA). Viceminister-presidenten Hilde Crevits (CD&V), Liesbeth Homans (N-VA), en Bart Tommelein (Open Vld). Ministers Ben Weyts (N-VA) en Joke Schauvliege (CD&V). Antwerps burgemeester Bart De Wever (N-VA) en schepenen Koen Kennis (N-VA) en Marc Van Peel (CD&V). Allemaal werden ze door Oosterweel-bouwheer BAM – dat vandaag Lantis heet – gewaarschuwd na een bodemonderzoek op de Oosterweel-site.

Op verschillende plaatsen op de werf had BAM stalen genomen waar de PFOS-normen overschreden werden. Het bedrijf besloot daarop, eind september 2017, haar politiek stuurcomité in te lichten en te waarschuwen. De redenering was eenvoudig: als er zo ver van de site van 3M te veel PFOS aangetroffen wordt, zal dat ook op andere plekken zo zijn. En wie een cirkel trok rond de 3M-gebouwen, kon vaststellen dat het probleem tot in de buurt van woonwijken in Zwijndrecht zou komen.

Het advies van BAM: misschien zou het geen slecht idee zijn om de bodem buiten de Oosterweel-werf te onderzoeken, en de bevolking in te lichten over mogelijke problemen. 

Ook de Vlaamse afvalstoffenmaatschappij OVAM werd op de hoogte gebracht. Maar die concludeerde op basis van de resultaten van de metingen dat het niet nodig was om in actie te schieten: de gemeten waarden bleven onder de alarmdrempels, en er was dan ook geen reden om aan te nemen dat er gevaren waren voor de volksgezondheid.

Oktober 2017: geen eieren eten

Op vraag van BAM levert toxicoloog Jan Tytgat (KU Leuven) niet veel later, op 6 oktober 2017, een rapport af over de mogelijke gevolgen van PFOS voor de bewoners van Zwijndrecht. Volgens Tytgat is er geen onmiddellijke reden tot paniek, al doet hij wel enkele niet mis te verstane aanbevelingen. Eieren van kippen uit verontreinigd gebied kunnen beter niet geconsumeerd worden, kinderen zouden beter niet spelen in zandbakken of op de grond.

Dat rapport ging eveneens naar OVAM, en naar de Vlaamse Milieumaatschappij. Was dat niet het moment voor OVAM om in te grijpen, nu een gerenommeerd en door de overheid vaak geconsulteerd wetenschapper op mogelijke risico’s in de voedselketen wees? “De grenswaarden van Tytgat lagen in de lijn met de waarden die wij hanteerden”, klinkt het vandaag bij OVAM-woordvoerder Jan Verheyen. “Voor ons bleef de conclusie dezelfde als daarvoor, en er is dan beslist om niet te communiceren.”

OVAM besliste eveneens dat het niet nodig was om zelf bijkomend bodemonderzoek op te starten. “Als je daar vandaag op terugkijkt, is dat natuurlijk een foute keuze”, zegt een betrokken politicus. Wel werd er een zogenaamd bodemsaneringsproject aan 3M opgelegd, waarbij de PFOS-fabrikant zelf verantwoordelijk zou worden voor bodemonderzoek, ook in de omgeving rond de fabriekssite. Maar 3M tekende beroep aan, en het project werd uiteindelijk nooit uitgevoerd.

Opvallend: donderdag dook een mail op – van 2 dagen eerder, 4 oktober 2017 – waaruit blijkt dat bij OVAM toch getwijfeld werd. In de mail werd een persbericht ter goedkeuring voorgelegd aan het kabinet van bevoegd minister Joke Schauvliege (CD&V). Onder meer haar adjunct-kabinetschef staat bij de geadresseerden. Ook Henny De Baets, topvrouw van het OVAM, staat in kopie bij de bestemmelingen.

OVAM zou met het persbericht aankondigen dat er ‘proactieve screening’ op PFOS en PFOA zou gebeuren, in het belang van de Oosterweel-werken en de bevolking. Waarom dat persbericht nooit verzonden werd en de plannen geannuleerd werden, is onduidelijk. OVAM wil er niets over zeggen, Schauvliege zegt geen weet te hebben van het persbericht.

2018: strengere normen

Zowat alle betrokkenen wijzen erop dat in 2017 de normen voor PFOS nog lang niet zo streng waren als vandaag, en dat de kennis over de risico’s van die stoffen nog volop in ontwikkeling was. Maar alvast in 2018 was duidelijk dat er nauwlettender toegezien moest worden. Vlaanderen nam toen nieuwe drempelwaarden aan voor PFOS-verontreiniging, die een stuk strenger waren dan voordien.

Opnieuw schoot de Vlaamse overheid niet in actie. Nog steeds werd er geoordeeld dat eigen onderzoek niet nodig was. In plaats daarvan werd er opnieuw aangeklopt bij 3M, en werd hen een nieuw bodemonderzoek opgelegd. “In de regel is het zo: de vervuiler betaalt, en wij kijken daarop toe,” verdedigt OVAM zich. De resultaten van die studie worden pas in 2022 verwacht, al heeft OVAM recent gevraagd om in juli al tussentijdse resultaten af te leveren.

Hoe kan het dat, jaren na de waarschuwingen aan een kransje politieke zwaargewichten, niets gebeurd was? Schauvliege wil haar commentaar houden voor de parlementaire onderzoekscommissie. “Het was niet aan ons om te reageren”, klinkt het bij Antwerps burgemeester De Wever. De Antwerpse gemeenteraad komt maandag wel vervroegd bijeen om het over de kwestie te hebben.