Na migratie de "LGBT-ideologie": waarom Hongaars premier Orbán de confrontatie aangaat met de EU
Tussen Hongarije en de meeste andere EU-landen is een hoogoplopende ruzie ontstaan over een omstreden Hongaarse wet die minderjarigen wil afschermen voor "homopropaganda". Maar wat wil de Hongaarse regeringsleider Viktor Orbán eigenlijk bereiken met die wet? En kan de EU überhaupt iets tegen hem beginnen? Onze Oost-Europakenner Jan Balliauw legt het helder uit.
"Voor mij heeft Hongarije niets meer te zoeken in de EU", zei Nederlands demissionair premier Rutte donderdag voor de EU-top in Brussel. De omstreden Hongaarse wet over afscherming van minderjarigen van zogenaamde propaganda over homoseksualiteit en geslachtsverandering moest voor Rutte worden ingetrokken: "Het land moet de wet intrekken en op de knieën."
Vooral dat laatste zette meteen kwaad bloed in Hongarije. Voor Judit Varga, de flamboyante minister van Justitie, had Rutte gesproken "met de stem van oude koloniale arrogantie" en voegde ze er op Twitter nog aan toe: "Zolang ik leef, zal ik vechten zodat Hongaren nooit hoeven te knielen voor Rutte of een andere kolonisator."
Herbekijk hier wat Nederlands demissionair premier Rutte donderdag zei:
Judit Varga verdedigde dinsdag op een raad Algemene Zaken in Luxemburg met veel bravoure de omstreden wet. Ze leefde 9 jaar in Brussel waar ze politiek adviseur was in het Europees Parlement. In de paar keren dat ik haar heb ontmoet, kwam ze zeker niet over als een scherpslijpster maar wel als een pientere juriste die de EU door en door kent, maar ook als iemand die de koers van haar premier, Viktor Orbán, 100 procent ondersteunt.
In de gesprekken die ik met haar heb gevoerd, kwam altijd de frustratie naar boven dat "Brussel" meestal meteen kritisch reageerde op Hongaarse wetgeving, nog voor de teksten goed en wel waren geanalyseerd. Ook nu beschuldigde ze de landen die kritiek hadden op Hongarije de wettekst niet goed te hebben gelezen.
"De bedoeling van de wet is niet om seksuele opvoeding op school te verbieden, ook niet over homoseksualiteit, maar wel propaganda daarover", zei ze dinsdagavond in Luxemburg tegen mijn collega Rob Heirbaut. Maar toen die vroeg wat ze verstond onder propaganda, bleef ze vaag: "Minderjarigen moeten objectieve en neutrale informatie krijgen over seksualiteit."
Emotionele discussies
De meesten van haar collega's in de EU-raad kon ze niet overtuigen. Een flink aantal EU-landen zien de wet als een stigmatisering van homoseksualiteit omdat dat in hun ogen verborgen moet worden gehouden voor minderjarigen en in de wet een verband wordt gelegd met pedofilie. In een emotionele discussie, met de Franse en Duitse staatsecretarissen aan tafel die homoseksueel zijn, kreeg Hongarije de volle lading.
De stugge verdediging van Varga, die van geen wijken wilde weten, deed vier landen na de bijeenkomst beslissen om alsnog aan te sluiten bij het Benelux-initiatief om de Commissie tot actie op te roepen tegen de wet. Polen, een traditionele bondgenoot van Hongarije in dit soort vraagstukken, kwam tot verbazing van veel aanwezigen niet de Hongaarse verdedigingslinie versterken.
De Zweedse premier liet Orbán verstaan dat de Zweden niet gaan blijven betalen voor landen die dit soort stoten uithalen
Op de EU-top donderdag herhaalde zich de emotionele discussie van dinsdag, maar dit keer op het allerhoogste niveau. Mark Rutte, die al 11 jaar ervaring heeft met dit soort toppen, zei na afloop dat hij nog nooit had meegemaakt dat EU-leiders elkaar zo stevig aanpakten. Hij suggereerde zijn Hongaarse collega Orbán in de vergadering zelfs openlijk dat er een alternatief was als de EU hem niet zou bevallen: artikel 50 inroepen en zelf vertrekken uit de EU. De Zweedse premier liet Orbán verstaan dat de Zweden niet gaan blijven betalen voor landen die dit soort stoten uithalen.
Maar het was vooral de Luxemburgse premier Bettel die indruk maakte. Met zijn persoonlijk verhaal ging hij in tegen het argument dat minderjarigen beschermd moeten worden tegen zogenaamde homoseksuele propaganda. Hij vertelde dat hij uit eigen ervaring weet dat je geen homo wordt maar je dat bent, en dat hij vooral veel moeite heeft gehad om dat te erkennen, iets wat nog moeilijker wordt als je voelt dat de samenleving daar problemen mee heeft.
"De discussie was heel stevig, heel emotioneel." Onze Europakenner Rob Heirbaut volgde de EU-top in Brussel. Bekijk hier zijn verslag van eerder deze week in "Het journaal":
Maar Orbán hield voet bij stuk. Voor de vergadering had hij al duidelijk gezegd dat de wet zou blijven. Net op het moment dat de EU-leiders elkaar in de haren vlogen over de wet, werd die door de Hongaarse president ondertekend, de laatste stap om die wet van kracht te laten worden.
De Hongaarse premier zei ook dat hij niets tegen holebi’s heeft en dat hij zelfs voor hen had gestreden toen hij meehielp het communisme ten val te brengen eind jaren tachtig. Orbán was blijkbaar vergeten dat homoseksualiteit in communistisch Hongarije al in 1961 uit het strafrecht was gehaald. Hongarije kreeg op de EU-top wel de steun van Polen en Slovenië, waardoor Orbán er minder alleen voorstond dan zijn minister van Justitie vorige dinsdag.
Wat staat er in de wet?
De wet heeft een wat vreemde ontstaansgeschiedenis. Het wetsontwerp was het gevolg van een pedofilieschandaal rond de Hongaarse ambassadeur in Peru. In zeldzame overeenstemming met de oppositie wilde regeringspartij Fidesz de straffen voor pedofilie versterken want de ambassadeur was er met een lichte straf van afgekomen.
Op 8 juni dienden parlementsleden van Fidesz evenwel amendementen in waarin onder meer werd bepaald dat afbeeldingen van homoseksualiteit of geslachtsverandering niet aan minderjarigen ter beschikking mogen worden gesteld. Leerkrachten mogen in de klas ook niet langer homoseksualiteit of geslachtsverandering "promoten", de zogenaamde propaganda waar Judit Varga over sprak. Lessen in seksuele voorlichting mogen alleen nog worden gegeven door organisaties die geregistreerd zijn door een bij wet bepaalde overheidsinstantie. En er kwamen beperkingen op advertenties en programma’s waarin verwezen werd naar homoseksualiteit.
Voor de Hongaarse regering paste dat in een poging minderjarigen beter te beschermen, niet alleen tegen pedofilie maar tegen alle vormen van seksualiteit, dus niet beperkt tot homoseksuelen of transgenders. En dat maakt de wet volgens minister van Justitie Varga helemaal niet discriminerend voor homoseksuelen.
De wet is zo ruim opgesteld dat je strikt genomen niet meer in publieke ruimtes kan praten over homoseksualiteit in het bijzijn van minderjarigen
Maar actiegroepen en ngo's zoals het zeer actieve Amnesty International in Hongarije zien er wel een stigmatisering in van homoseksuelen. De wet geeft volgens hen het foutieve beeld dat holebi’s en transgenders in een criminele sfeer zitten omdat de wet in de eerste plaats gaat over pedofilie. En dat is ook de zienswijze van de meerderheid van de EU-landen.
De wet is volgens Boedapest ook in lijn met de Europese regels, namelijk Artikel 14 van het Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie. Dat bepaalt dat het recht van ouders "om zich voor hun kinderen te verzekeren van het onderwijs en de opvoeding die overeenstemmen met hun godsdienstige, hun levensbeschouwelijke en hun opvoedkundige overtuiging" wordt geëerbiedigd in de nationale wetgeving. Volgens de Hongaarse regering is, in lijn met dit artikel, de seksuele opvoeding van de kinderen een zaak van de ouders, en van niemand anders.
Maar de wet is zo ruim opgesteld dat je strikt genomen niet meer in publieke ruimtes kan praten over homoseksualiteit in het bijzijn van minderjarigen. Verschillende commerciële tv-zenders lieten meteen weten dat ze niet zeker waren of ze films als "Billy Eliot", "Philadelphia", en sommige episodes van "Harry Potter" nog konden uitzenden voor 23 uur, het moment dat programma’s die alleen gezien mogen worden door kijkers ouder dan 18 jaar, uitgezonden kunnen worden. Een onafhankelijke nieuwssite vroeg aan de Hongaarse mediaraad of de populaire serie "Friends" nog voor 23 uur uitgezonden kan worden omdat daarin ook af en toe over homoseksualiteit werd gepraat. De raad wou geen advies geven en alleen maar antwoorden als er een officiële klacht is.
Toen Rusland in 2013 een gelijkaardige wet invoerde, kregen alle journalisten de raad om op te letten met reportages of interviews op straat of in publieke ruimtes over homoseksualiteit. Als er toevallig minderjarigen in de buurt waren, was je in principe in overtreding met die wet en kon je problemen krijgen.
(Lees verder onder de foto)
Wat wil Orbán met de nieuwe wet bereiken?
Mensen die de Hongaarse premier persoonlijk kennen, zien in hem geen moraalridder, niet iemand die vanuit een diepe conservatieve overtuiging ten strijde zou trekken tegen holebi’s en transgenders. De Luxemburgse premier Bettel haalde tijdens de EU-top herinneringen op aan een diner met de Hongaarse premier zes jaar geleden waar ook zijn Belgische echtgenoot bij aanwezig was. Hij zei tegen Orbán dat hij de man die hij toen had ontmoet nu niet meer herkende.
Maar Orbán is een machtspoliticus. In zijn jonge jaren was hij al geëvolueerd van een uitgesproken neoliberaal naar een centristische liberale koers. Toen Guy Verhofstadt hem bezocht in 2001 zei hij tegen mij dat Orbán het nieuwe veelbelovende gezicht was van de liberalen in Midden- en Oost-Europa. Na twee oppositiebeurten kwam hij terug met een veel meer uitgesproken conservatief programma. Daarmee veroverde hij de absolute meerderheid in Hongarije en zette meteen delen van de samenleving naar zijn hand door onder meer de onpartijdige publieke omroep om te vormen tot een regeringsgezinde zender.
Nu er veel minder migranten zijn, werkt de migratieretoriek van Orbán niet meer en is hij volgens veel waarnemers blijkbaar op zoek naar een ander slachtoffer
In 2015 profileerde hij zich op het thema van de migratie. Op een moment dat honderdduizenden vluchtelingen door Hongarije naar West-Europa trokken, sprak hij over het gevaar dat moslimmigranten de traditionele christelijke cultuur van Hongarije zouden wegspoelen. Nu er veel minder migranten zijn, werkt die retoriek niet meer en is hij volgens veel waarnemers blijkbaar op zoek naar een ander slachtoffer met het oog op de verkiezingen van begin volgend jaar. Nu is het de zogenaamde "LGBT-ideologie" die de traditionele familiewaarden dreigt weg te spoelen.
En tussen beide is er een rode draad. In de ogen van Orbán worden ze vanuit Brussel opgelegd en zou dat zelfs gestuurd worden door multimiljardair Soros, ook al zijn er geen echt concrete aanwijzingen voor dit veronderstelde grote complot.
Orbán heeft hiermee het wiel niet uitgevonden. Het werd hem voorgedaan door de Poolse president Duda, die zijn campagne in de presidentsverkiezingen midden 2020 liet draaien rond de strijd tegen de "LGBT-ideologie" en die zelfs erger noemde dan het communisme. Hij won de verkiezingen. Het zorgde voor een duidelijke verslechtering van het klimaat voor holebi’s in Polen, zelfs in de vrij liberale hoofdstad Warschau. Verschillende holebi’s vertelden me in november dat ze sindsdien op straat worden lastiggevallen, zelfs soms worden aangevallen.
Staat Hongarije alleen?
Dinsdag leek het even van wel, maar op de EU-top kreeg Hongarije steun van Polen en Slovenië, twee landen die in hun beleid nauw aansluiten bij het conservatieve, nationalistische beleid van Orbán. Maar als je kijkt hoe dit thema leeft bij de bevolking, dan zie je als het ware het oude IJzeren Gordijn weer verschijnen. In alle EU-landen ten oosten van dat IJzeren Gordijn ligt de aanvaarding van homoseksualiteit veel lager dan in de landen ten westen.
Volgens een eurobarometer-onderzoek in 2019 zegt in Hongarije 48% van de bevolking dat holebi’s dezelfde rechten moeten hebben als hetero’s. Daarmee zit Hongarije in de middenmoot van de landen in Midden- en Oost-Europa (percentages schommelen tussen 57 procent in Tsjechië tot 31 procent in Slovakije), maar ver onder de percentages in westerse EU-leden (in België 84 procent, in Zweden en Nederland zelfs bijna 100 procent). Dezelfde percentages en verschillen tussen oost en west zagen we overigens terugkomen in het migratievraagstuk.
In veel landen in Midden- en Oost-Europa leeft bij een deel van de bevolking het gevoel dat de westerse EU-landen hen nu dwingen hun samenlevingsvorm over te nemen
Westerse EU-lidstaten vergeten wel eens dat de huidige hoge percentages over aanvaarding van homoseksualiteit in hun samenlevingen het gevolg zijn van een lange evolutie. Toen ik jong was - ik geef toe, al lang geleden maar ook geen eeuwigheid – was homoseksualiteit geen evident gespreksonderwerp. Ik herinner me nog goed dat de lokale radio die ik mee had opgericht, Radio Centraal in Antwerpen, begin jaren tachtig een van de eerste homoprogramma’s had in Vlaanderen en dat de programmamakers veel brieven kregen van luisteraars die in het geheim naar het programma luisterden, uit angst "ontdekt" te worden.
De landen in Midden- en Oost-Europa leefden toen nog onder het communisme waar homoseksualiteit niet bediscussieerbaar was. De overgang naar het kapitalisme veroorzaakte in die samenlevingen gigantische schokgolven waardoor vele mensen teruggrepen naar traditionele, vaak christelijke (familie)waarden om toch nog enige houvast te hebben. Viktor Orbán had dat in Hongarije overigens als politicus snel door en bood hun een programma aan dat daarbij aansloot.
In veel landen in die regio leeft bij een deel van de bevolking het gevoel dat de westerse EU-landen hen nu dwingen hun samenlevingsvorm over te nemen, en dat ze daar geen inspraak in hebben. In rechtse politieke middens is dat nu vertaald in de zogenaamde "LGBT-ideologie" die wordt opgedrongen, een vorm van een decadente postchristelijke samenleving waarin holebi’s dezelfde rechten krijgen als hetero’s.
Die landen zijn natuurlijk wel vrijwillig lid geworden van de EU-club en dat is meer dan een economisch samenwerkingsverband. De rechtstaat, democratische grondbeginselen, geen discriminatie van groepen van de bevolking, ook niet van holebi’s, zijn precies die basiswaarden die van de EU een uniek project maken in de wereld en waarom de EU-lidstaten ook zo’n magnetische aantrekkingskracht uitoefenen.
Wat kan de EU doen?
Juridisch gezien staat de EU vrij machteloos. Een lidstaat uitsluiten kan niet. Volgens artikel 50 kan een lidstaat er zelf wel uitstappen maar Orbán zou gek zijn als hij het Britse voorbeeld volgt. Hongarije is een grote netto-ontvanger van EU-gelden. En de Hongaarse economie draait voor een groot stuk op de goede toegankelijkheid van de grotere EU-markt. Het zou ook niet verstandig zijn om Hongarije te verliezen in de huidige geopolitieke context. Het land zou nog meer dan nu naar Rusland opschuiven.
(Lees verder onder de foto)
De procedure volgens artikel 7 die tegen Hongarije al is opgestart en die kan leiden tot intrekking van het stemrecht, maakt geen kans op slagen zolang Polen en Hongarije elkaar beschermen. Want artikel 7 kan alleen worden toegepast met het akkoord van alle andere EU-lidstaten. Onderwijs is ook een bevoegdheid van de lidstaten waar de EU niets aan te zeggen heeft. En mocht de Commissie toch een rechtsgrond vinden om de omstreden wet voor het Hof van Justitie in Luxemburg aan te klagen, duurt het nog een hele tijd voor er een uitspraak zal komen.
De politieke druk op Hongarije is nog nooit zo hoog geweest en Orbán staat geïsoleerder dan ooit
De EU kan wel proberen om de geldstromen aan te pakken. Het logge rechtstaatmechanisme dat in december na moeizame onderhandelingen werd goedgekeurd, ligt momenteel bij het Hof van Justitie in Luxemburg en is dus nog niet echt bruikbaar. Maar Brussel zou wel veel gerichter en veel doortastender de vele klachten over fraude bij de toekenning van Europees geld aan de vriendenkring rond Orbán kunnen gaan onderzoeken. Toen in Polen gemeenten zich begonnen uit te roepen tot zones vrij van LGBT-ideologie, liet de Commissie dat meespelen in de beoordeling van hun subsidieaanvragen. De aanvragen van 6 gemeenten werden verworpen.
De Hongaarse regering zal het nooit toegeven maar beseft wel dat ze kwetsbaar is. Grote Duitse autobedrijven zoals BMW en Volkswagen hebben belangrijke investeringen gedaan in Hongarije en tooiden in de nasleep van de discussie over de nieuwe Hongaarse wet hun profielen op Facebook en Twitter op met de regenboogkleuren. Politiek gezien staat Hongarije er nu ook vrij alleen voor. De Poolse en Sloveense premier verdedigden Hongarije wel, maar na de EU-top hielden ze zich opvallend op de vlakte tijdens hun ontmoetingen met de pers.
(Lees verder onder foto)
Orbán hield tot nu toe voet bij stuk maar heeft in het verleden al meermaals getoond dat hij niet te beroerd is om een stapje terug te zetten als de druk te hoog wordt. Zo was er onlangs groot protest tegen de plannen van een Chinese universiteit om een campus in Boedapest uit te bouwen, met goedkeuring van de regering. Orbán besliste onder druk van het protest om de plannen voorlopig te bevriezen en over de zaak eerst nog een referendum te organiseren.
Er zijn voorlopig geen tekenen dat hij dat nu ook zal doen over de omstreden wet, maar het is zeker niet uitgesloten want de politieke druk op Hongarije is nog nooit zo hoog geweest en Orbán staat geïsoleerder dan ooit, zeker nu zijn partij niet meer behoort tot de Europese Volkspartij.