Hoe hitte onze steden ’s nachts doet zweten

Dat scheelt enorm als je ligt te slapen, zegt Lembrechts. ‘Tot 18 graden slaap je comfortabel, daarboven wordt het voor veel mensen lastiger. Hoe warmer het buiten is, hoe moeilijker je de warmte die in je huis hangt, kwijtraakt. Op het platteland koelt het ’s nachts doorgaans af, waardoor je kunt ventileren. In de stad lukt dat niet meer. Het enige wat dan nog rest, zijn energievretende airco’s. Dat stuwt je elektriciteitsfactuur de hoogte in en bovendien warmen die airco’s de buitenlucht verder op.’

De 5.000 gazondolken illustreren prachtig dat ritme doorheen de nacht. Bekijken we deze animatie van de nacht van 7 op 8 juni: om acht uur ’s avonds is het overal nog ongeveer even warm (oranje en rode stippen). Maar naarmate de avond en de nacht vorderen, zie je grote verschillen. Terwijl het op het platteland geleidelijk afkoelt (blauw tot donkerblauw), blijft de warmte in verschillende steden hangen (oranje en lichtblauwe stippen).

Dit voorjaar vielen de temperaturen nog mee. Maar dit patroon geeft duidelijk weer wat we bij de volgende hittegolf mogen verwachten. Naarmate de klimaatverandering onze zomers heter maakt, zullen ook de gezondheidsrisico’s die gepaard gaan met hittestress toenemen.

Hét hitte-eilandeffect bestaat niet

Interessante vaststelling daarbij: hét hitte-eilandeffect bestaat niet. Elke stad heeft haar eigen dynamiek. Hoe groter en dichter bebouwd, des te groter het hitte-eilandeffect. Als grootste stad springt Antwerpen eruit. Maar ook in Gent, Mechelen of Leuven blijft de warmte tot in de vroege ochtend hangen.

Steden als Genk of Kortrijk springen op de kaarten minder in het oog. ‘Veel hangt af van hoe compact een stad gebouwd is’, zegt Lembrechts. ‘Genk heeft bijvoorbeeld een minder dichtbebouwd stadscentrum, maar eerder een breed uitgespreide bebouwing. Compactere steden hebben stedenbouwkundige voordelen, maar moeten in hun stadsplanning rekening houden met voldoende koeling.’

Ook regionale verschillen vallen op. Zo heb je in de Kempen en Limburg op warme dagen vaak temperatuurpieken. De zandgrond warmt sneller op en er is geen verkoelende zeebries die verlossing brengt. Maar in de loop van de nacht koelen de Kempische en Limburgse tuinen goed af. ‘Zandgrond warmt sterker op in de zon, maar verliest ook snel weer zijn warmte’, legt Lembrechts uit. ‘Het verschil tussen dag en nacht is dus meestal groter in de Kempen dan aan de kust.’

Het hitte-eilandeffect is bovendien een dynamisch fenomeen dat elke nacht anders ervaren kan worden. ‘Het effect is het meest uitgesproken tijdens heldere nachten, warm of koud’, zegt Lembrechts. ‘Maar op bewolkte of regenachtige nachten is er weinig van te merken. Dan krijgen klassieke weerpatronen de overhand, zoals een regenbui die de warmte wegspoelt of een koudefront dat over het land trekt. Die regen is vaak niet gelijkmatig over de regio verdeeld, waardoor andere patronen op de stippenkaart verschijnen.’

Zo blijkt uit de KMI-gegevens van juni dat het in de regio rond Kortrijk een pak minder geregend heeft dan gemiddeld, waardoor het daar lokaal ’s nachts warmer kon zijn dan in andere streken. Die regionale verschillen kunnen de grootte van het hitte-eilandeffect in elke stad van dag tot dag beïnvloeden.

Een extreem voorbeeld van de impact van weersfenomenen zien we in de nacht 20 op 21 juni, toen een warmte-onweer vanuit Frankrijk over Vlaanderen rolde. Je ziet heel duidelijk hoe een blauwe golf van west naar oost rolt, en alle warmte wegspoelt.

Een verschil van dag en nacht

Maar echt interessant wordt het wanneer we dag en nacht vergelijken. Want overdag speelt het hitte-eilandeffect veel minder. De CurieuzenNeuzen-data toonden al aan dat je in stadstuinen even goed verkoeling kan vinden in de schaduw van gebouwen en bomen. Hoe je je tuin inricht, heeft een grote impact op hoe die tijdens de dag aanvoelt, maar ook op de opwarming van de bodem, en dus hoe planten en bodemleven gedijen in je tuin.

Dat bleek toen we maximumtemperatuur in de tuinbodem bekeken. Tegen de verwachtingen in was er op die stippenkaart geen sprake van een hitte-eilandeffect: de tuinbodems in de stad zijn overdag niet noodzakelijk warmer dan die op het platteland.

Maar op de stedelijke koorts ’s nachts en hoe wij die ervaren wanneer we slapen, hebben we minder impact. ‘De warmte verspreidt zich ’s nachts doorheen de stad, en blijft er hangen tussen de gebouwen, als een warm deken’, zegt Jonas Lembrechts.

Het is de eerste keer dat dit fascinerende verschil zo nauwkeurig met een sensornetwerk in kaart wordt gebracht.

Zijn we ’s nachts dan weerloos tegen stedelijke koorts? ‘Niet helemaal’, zegt Lembrechts. ‘We zien nog steeds grote verschillen tussen tuinen die dicht bij elkaar liggen. Je hebt wel degelijk een invloed als tuinier. Dat kan te maken hebben met de hoeveelheid groen of verharding in je tuin, en hoeveel warmte jouw tuin ’s avonds dus afgeeft. Dat willen we verder analyseren. In een tuin met tien bomen heb je misschien een koelere voorsprong.’

En wat als de buren ook tien bomen hebben? En de rest van de wijk ook? Dan heb je samen een klein bosje. ‘Dat is de interessante vraag’, zegt Lembrechts: ‘We zien onze tuinen als een geïsoleerde plek, maar vanuit klimaatperspectief vormen ze één groot park. Als we samenwerken kunnen we misschien wél een hefboom vormen tegen het nachtelijke hitte-eilandeffect.’

Dat is dan een kwestie van collectieve verantwoordelijkheid van buren, maar ook van stadsplanning en landschapsinrichting waarbij parken en natuurgebieden dicht bij de stad een sleutelrol kunnen spelen. ‘We gaan verder uitzoeken hoe groot die collectieve inspanning moet zijn om een effect te hebben’, zegt Lembrechts.