10 jaar geleden: Anders Breivik treft open en verdraagzaam Noorwegen in het hart met dubbele aanslag in Oslo en op Utøya

Vrijdag 22 juli 2011. Om 15.26 uur wordt de Noorse hoofdstad Oslo opgeschrikt door een zware explosie. Vlak bij de ingang van het kantoor van de toenmalige eerste minister Jens Stoltenberg (tegenwoordig secretaris-generaal van de NAVO) ontploft een autobom van 950 kilogram. Het gebouw en verschillende andere in de regeringswijk lopen aanzienlijke schade op. In de ruime omgeving vliegen ruiten aan diggelen. In een gebouw achter het kantoor van de premier breekt brand uit.

8 mensen komen om het leven. Maar de schade en het aantal slachtoffers had veel groter kunnen zijn. Ten eerste is de wijk op dat moment grotendeels verlaten door de zomervakantie. Ten tweede vangt de ondergrondse parkeergarage van het geviseerde gebouw een groot deel van de druk van de explosie op. Het voorkomt dat meerdere gebouwen instorten.

Terwijl de Noorse politie en hulpdiensten hun handen vol hebben in Oslo, vindt iets minder dan 2 uur later zo’n 40 kilometer verderop een tweede tragedie plaats. Op het eiland Utøya, in het meer Tyrifjorden, begint een man in het rond te schieten. 

Op dat moment vindt daar een zomerkamp plaats van de jongerenafdeling van de sociaaldemocratische regeringspartij van premier Stoltenberg, met meer dan 500 jongeren vanuit het hele land. 

De dader van beide aanslagen, de in Oslo geboren Anders Behring Breivik, op dat moment 32 jaar, is met de ferry naar het eiland gekomen en doet zich voor als een politieagent die uitgestuurd is om het eiland te bewaken na de aanslag in Oslo. Zo kan hij heel wat jongeren rond zich verzamelen, waarna hij het vuur opent. Terwijl hij blijft schieten, belt hij zelf enkele keren naar de politie. Pas 1 uur en 20 minuten nadat hij is beginnen te schieten, komt de antiterreureenheid van de politie op het eiland aan. Breivik geeft zich meteen over. Maar het kwaad is dan al lang geschied. Er vallen 69 doden.

De dubbele aanslag is de ergste daad van geweld in Noorwegen sinds de Tweede Wereldoorlog. Ze schudt de als open en verdraagzaam bekendstaande Noorse samenleving bruusk dooreen. Tot dan voelden de Noren zich redelijk veilig. Dat onbekommerde gevoel verdwijnt op 22 juli als sneeuw voor de zon.

Anders Behring Breivik, die tegenwoordig door het leven gaat als Fjotolf Hansen, heeft extreemrechtse en anti-islamitische opvattingen en pleegt de aanslagen uit een diepgewortelde haat tegenover de sociaaldemocratische Arbeiderspartij, volgens hem het absolute kwaad en verantwoordelijk voor de teloorgang van zijn land.

Voor de aanslagen stuurt hij een manifest van meer dan 1.500 bladzijden de wereld in. Onder de titel "2038: Een Europese verklaring van onafhankelijkheid" zet hij zich onder meer af tegen het politieke systeem in Europa en de Europese Unie die in zijn ogen gefaald hebben, tegen de schadelijke invloed van de islam en het cultureel marxisme op Europa en tegen feminisme.

In de tekst uit hij ook zijn sympathie voor verschillende rechts-radicale partijen in Europa, zoals de PVV in Nederland, Vlaams Belang in Vlaanderen en het Front National in Frankrijk (nu Rassemblement National). Breivik was zelf ooit lid van de rechts-populistische Vooruitgangspartij in Noorwegen.

Aan de twee aanslagen is een jarenlange voorbereiding voorafgegaan. Voor de autobom gebruikt hij 1.000 kilogram kunstmatige meststof. In 2009 al richt hij een landbouwbedrijfje op, als dekmantel om een grote hoeveelheid meststof aan te kopen zonder de aandacht te trekken.

Hoe gruwelijk de aanslagen ook zijn, uit het proces en de politieverhoren blijkt dat Breivik nog veel meer plannen in gedachten had. Aanvankelijk wil hij 3 autobommen laten ontploffen en plant hij ook een wilde schietpartij in de straten van Oslo. De hele regering staat op zijn dodenlijst.

Uiteindelijk slaagt hij er slechts in één bom te maken. Dat hij geen drukker moment uitkiest voor de aanslag in Oslo, komt omdat hij op dezelfde dag ook op Utøya wil toeslaan, waar het jeugdkamp in de zomervakantie plaatsvindt, een periode waarin de regeringswijk nagenoeg verlaten is.

De aanslag op Utøya is dan ook nog eens een noodplan, omdat andere plannen voor aanslagen om verschillende redenen de mist ingaan, zoals een aanslag op een journalistencongres en het jaarlijkse congres van de sociaaldemocratische partij. En ook het koninklijk paleis zou een doelwit zijn geweest.

Breivik onthult tijdens zijn proces ook dat hij van plan was om de Noorse ex-premier Gro Harlem Brundtland op het eiland gevangen te nemen en haar voor de camera te onthoofden. De vrouw had Utøya echter al verlaten op het moment dat hij aankwam.

In augustus 2012 wordt Breivik door de rechtbank als toerekeningsvatbaar verklaard en veroordeeld voor meervoudige moord en terrorisme. Veel berouw toont Breivik niet in de rechtszaal. Hij bekent de aanslagen, maar pleit onschuldig, "want ik deed het uit noodzaak". Als hij de kans kreeg, zou hij de aanslagen opnieuw plegen.

Breivik argumenteert dat hij uit zelfverdediging handelde. Hij vindt dat hij als individu wordt aangevallen en de multiculturele samenleving zijn leven bedreigt. Hij laat zich tijdens zijn proces verschillende keren opmerken met bizarre hersenkronkels. Zo erkent hij de Noorse rechtbank niet omdat de rechters hun mandaat hebben gekregen van "politieke partijen die multiculturalisme ondersteunen". Hij vraagt tijdens het proces ook het ontslag van de regering, in ruil voor extra informatie over de aanslagen.

Breivik krijgt de maximumstraf: 21 jaar cel, met een minimum van 10 jaar en de mogelijkheid om telkens met 5 jaar te verlengen. De kans is groot dat hij levenslang in de gevangenis zal zitten. Dat hij een bedreiging blijft voor de samenleving, lijkt hij ook zelf aan te geven. In 2017 geeft hij toe dat hij in de cel "nog radicaler" is geworden.

Enkele jaren na het proces verandert hij zijn naam in Fjotolf Hansen. Een achternaam die geregeld voorkomt in Noorwegen, maar een voornaam die op dat moment geen enkele andere Noor draagt. Enkel hij en zijn advocaat kennen de reden voor die keuze.

In 2016 sleept hij de Noorse staat zelf voor de rechter, omdat hij vindt dat hij onmenselijk behandeld wordt in de gevangenis. Vooral zijn jarenlange afzondering en het beperkte contact met anderen is hem een doorn in het oog. Een rechter in eerste aanleg geeft hem deels gelijk, maar in beroep wordt zijn overwinning teniet gedaan.

De Noorse autoriteiten willen met de bijna volledige isolatie voorkomen dat hij anderen radicaliseert. Dat Breivik niets mag in de gevangenis, spreken ze tegen. De terrorist heeft genoeg ruimte, mag fitnessen en krijgt de toestemming om vanuit de cel een universitaire opleiding te volgen.

In augustus 2015, 4 jaar na de aanslagen, organiseren de jongsocialisten voor het eerst weer een zomerkamp op Utøya. Al wordt dat niet door iedereen in dank afgenomen. Ook gerechtelijke procedures over de plaats voor een monument voor de aanslag op Utøya tonen aan hoezeer deze aanslagen de Noorse samenleving voorgoed getekend hebben.

Toch hebben ze ook het een en ander in beweging gezet. De politie werd versterkt en de antiterrorismewetgeving werd verstrengd. Zo is voortaan ook het plannen van een aanslag strafbaar voor al wie daarbij betrokken is, net als deelname aan buitenlandse trainingskampen voor terroristen.

Al wordt erover gewaakt dat het open en democratische karakter van de Noorse samenleving gevrijwaard blijft. De toenmalige premier Stoltenberg zei het toen al, op de avond van die 22e juli: "We mogen onze waarden nooit opgeven. We moeten tonen dat onze open samenleving ook deze test kan doorstaan, dat het antwoord op geweld nog meer democratie is, nog meer menselijkheid, maar nooit naïviteit."