30 jaar geleden tekenden VS en Sovjet-Unie grootste ontwapeningsakkoord ooit: hoe staat het vandaag met kernontwapening?
Dertig jaar geleden ondertekenden de Amerikaanse president George Bush Sr. en zijn Sovjet-tegenhanger Michail Gorbatsjov het grootste ontwapeningsakkoord ooit. Dat START ("Strategic Arms Reduction Treaty" of verdrag voor vermindering van het aantal strategische kernwapens) is intussen vervallen, net zoals een opvolgingsakkoord. Washington en Moskou houden zich voorlopig echter wel aan de bepalingen om een nieuwe nucleaire bewapeningswedloop te vermijden.
De ondertekening in juli 1991 was een mijlpaal van de ontspanning tussen oost en west na de Koude Oorlog. Die werd gekenmerkt door een nooit geziene nucleaire en conventionele bewapeningswedloop tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Die hadden eerder al beperkingen afgesproken op de kernarsenalen, maar zaten elk nog opgescheept met meer dan tienduizenden kernbommen.
Niet enkel beperken, ook verminderen
Op zich betekende dat nog niet dat een kernoorlog onvermijdelijk was, maar wel bleef het risico erg groot en bovendien was die massa kernwapens erg duur. Daarom had VS-president Ronald Reagan in 1982 het idee gelanceerd van het START-verdrag, dus van een vermindering van het aantal kernwapens, maar door de rivaliteit kwam daar weinig van in huis. Toen de gematigde Sovjetleider Michail Gorbatsjov in 1985 aan de macht kwam, keerde de wind.
De goede wil was er nu, maar toch verliepen de gesprekken over het "Strategic Arms Reduction Treaty" (START) of verdrag over vermindering van strategische wapens erg moeizaam. Het ging niet enkel over kernkoppen, maar ook over de dragers ervan (raketten met meerdere kernkoppen, raketten op onderzeeërs en op bommenwerpers). Controle daarop vereiste vertrouwen en dat was er weinig. Eind jaren 80 groeiden beide grootmachten naar elkaar toe en kwam er een opening.
BEKIJK: In dit fragment kondigt president Reagan gesprekken aan met de Sovjet-Unie die moeten leiden tot een wapenvermindering.
Historisch, maar geen geschiedenis
De val van het communisme in Oost-Europa en de liberalisering onder Gorbatsjov maakten een doorbraak mogelijk. Op 31 juli 1991 tekenden VS-president George Bush en Gorbatsjov de tekst van START-1, waardoor beiden hun kernarsenalen de volgende jaren met 80 procent zouden inkrimpen, zowel inzake kernkoppen als dragers. Dat leverde beiden bovendien een forse besparing op. Zelfs het uiteenvallen van de Sovjet-Unie verhinderde het verdrag niet: deelstaten met kernwapens zoals Kazachstan, Wit-Rusland en Oekraïne vernietigden hun arsenalen.
BEKIJK: Beelden van de ondertekening van START-1 in 1991.
De volgende jaren sloten Amerika en Rusland nog meer gelijkaardige verdragen met namen als START-2 en START-3, maar die raakten niet goedgekeurd of werden opgeschort. Probleem was dat START-1 in 2009 afliep (verdragen hebben vaak een einddatum) zonder dat er een opvolger was en in die periode waren de spanningen tussen het Westen en Rusland opnieuw fors toegenomen. Die opvolging kwam er wel in 2010 toen VS-president Barack Obama en de Russische president Dmitri Medvedev hun krabbel zetten onder het New START-verdrag. Dat beperkte de kernarsenalen nog verder tot ongeveer 1.500 actieve kernkoppen elk en ongeveer 5.500 in reserve.
BEKIJK: In 2010 tekenen met grote glimlach een nieuw START-verdrag.
Dat New START is in februari van dit jaar verlopen en ook nu is er geen opvolger. De nieuwe Amerikaanse president Joe Biden en zijn Russische tegenpool Vladimir Poetin beslisten daarop om dat akkoord te verlengen tot 2026 in de hoop dat er tegen dan een nieuw kernwapenverdrag op papier staat.
Meer spelers op het nucleaire speelveld
Dat de relatie tussen het Westen en Rusland slecht is, hoeft geen betoog, maar er is meer. De VS en Rusland zijn al lang niet meer de enige kernmachten. Het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, China, Israël en India waren in de jaren 60 en 70 in de nucleaire club gestapt en nadien zijn daar ook Pakistan en Noord-Korea bij gekomen. Het lijkt dan ook logisch om een aantal van die landen ook bij toekomstige wapenakkoorden te betrekken, maar dat maakt de discussies wellicht nog moeilijker.
BEKIJK: Naast de twee grootmachten VS en Rusland, zijn er ook nog andere kernmachten die graag hun wapens tonen aan de wereld.
Dat dat niet gebeurt, komt ook omdat de VS en Rusland met erg grote voorsprong de koplopers inzake nucleaire bewapening blijven met elke ongeveer 1.500 actieve kernkoppen en ongeveer 5.500 in reserve. Elk hebben die dus meer kernbommen dan alle andere kernmachten samen. Zelfs China is een nucleaire "dwerg" met iets meer dan 300 kernwapens, ongeveer evenveel als Frankrijk. Het Verenigd Koninkrijk zou er 225 hebben, India en Pakistan elk 160, Israël 90 en Noord-Korea enkele tientallen.
Een extra probleem is Iran dat na de Amerikaanse uitstap uit het nucleaire akkoord van 2015 de bepalingen van dat verdrag overtreedt en op weg is om een eigen kernbom te ontwikkelen. Mocht dat gebeuren, zou dat niet enkel tot een confrontatie met Israël of de VS kunnen leiden, maar zouden ook andere landen in de regio zoals Saudi-Arabië nucleaire ambities gaan koesteren en dan is de verdere verspreiding van kernwapens wellicht niet meer tegen te houden.