‘Wij zijn te fragiel, als een kopje dat breekt’

Een handige tip, voor het geval u ooit wordt aangevallen door zombies: hou altijd een rugzakje klaar met uw medicatie en andere essentiële spullen daarin, zodat u binnen de tien seconden het pand kunt verlaten. Het is maar een van de adviezen die de Antwerpse brandweercommandant Bert Brugghemans geeft in zijn fantastische Ted Talk over een zombie attack, die u vlot kunt terugvinden op YouTube. Brugghemans werkt samen met twee andere experts aan een boek over crisismanagement, dat in september verschijnt. Van timing gesproken, nu de ene crisis na de andere uit de lucht lijkt te vallen. Het virus woedt, Europa herstelt van watersnood en nu staan de bossen overal in brand.

Wordt het almaar erger?

Bert Brugghemans: “We zien momenteel veel rampen in de media, ook in eigen land, dus voor een stuk kan zo een vertekende perceptie ontstaan. Toch zien we ook in de cijfers van verzekeraars dat crisissen elkaar wel degelijk almaar sneller opvolgen: bosbranden, overstromingen – er is de laatste jaren, ook in Europa, meer schade en meer leed.”

Extreme natuurfenomenen komen steeds vaker voor?

“Absoluut. Ik ben een expert wat de gevolgen van die fenomenen betreft, dus ik luister naar de klimaatwetenschappers, maar het is onmiskenbaar dat we intensere pieken zien die vaker voorkomen. Langere en extremere periodes van droogte of neerslag en storm. Mensen denken nogal rechtlijnig: als een storm maar om de twintig jaar voorkomt, denken ze dat ze na zo’n storm twintig jaar safe zitten. Maar dat klopt natuurlijk niet: zo’n storm kan evengoed twee keer in één jaar voorkomen en dan twintig jaar niet meer. Dat is het chaotische aan zo’n systeem: het is niet voorspelbaar, niet deterministisch.”

Dit is de klimaatcrisis die volop toeslaat?

“Wetenschappers voorspellen dit al dertig jaar. En nu zitten we in een plotse versnelling. De temperaturen in Canada een paar maanden geleden, de bosbranden nu in Turkije en Italië, de bosbranden in Australië vorig jaar, net voor de pandemie… Een hele tijd lijkt het langzaam te gaan, en dan komt ineens de versnelling. Maar net zoals bij de pandemie wisten we dat zou gebeuren, dus het is geen Zwarte Zwaan.”

Een Zwarte Zwaan is onvoorspelbaar. Een pandemie en het extreme weer waren en zijn zeer voorspelbaar.

“Verschillende mensen en instanties hebben een pandemie zoals deze voorspeld. Idem voor het extreme weer en de bosbranden. Dat zijn geen Zwarte Zwanen, maar Zwarte Olifanten – omdat ze al jaren als een olifant in de kamer staan: iedereen weet het, maar de meeste mensen doen alsof ze die olifant niet zien. Tot je er niet meer omheen kunt. Dat punt hebben we met het klimaat nu bereikt. We kunnen het niet meer negeren.”

U was vrij snel in de coronacrisis zeer actief op Twitter. Wat maakt een brandweerman zo geschikt om daarover na te denken?

“Er zijn ook andere mensen die met zulke crisissen kunnen omgaan, maar cruciaal is het concept exponentialiteit. Vuur is bij uitstek exponentieel: een brand verdubbelt elke minuut in snelheid. Daarom moet je altijd goed nadenken over middelen die je inzet, omdat er sowieso tijd verstrijkt tussen een beslissing en de uitvoering. Je moet altijd een beetje disproportioneel handelen, liever iets te veel middelen inzetten dan te weinig.”

Geef eens een voorbeeld.

“Ik heb het meegemaakt als jonge vrijwilliger, toen ik pas bij de brandweer was. De officier had maar een kleine ploeg laten uitrukken naar een haag waarvan een stukje in brand stond. Toen de ploeg arriveerde, stond de hele haag al in brand en waren er meer manschappen en middelen nodig. En weer was hij te voorzichtig, want toen die tweede ploeg arriveerde stond er al een heel huis in brand en moest hij het hele korps oproepen. Dat was perfect te voorkomen geweest door sneller en steviger te reageren.”

Dat is bijna van toepassing op de coronacrisis.

“Inderdaad. En nog los van de aanpak had ook de communicatie beter gekund. Men had mensen duidelijker moeten maken onder welke druk de ziekenhuizen stonden: wie een verkeersongeval had, zou wel een bed op intensieve hebben gekregen, maar dat had dan een 70-jarige met covid het leven kunnen kosten.”

Het ziet er nu volgens een aantal experts vrij goed uit. Zou u zich als crisismanager toch voorbereiden op het ergste, dit najaar?

“Je moet altijd rekening houden met een worstcasescenario, met zogenaamde killer events, gebeurtenissen die je als maatschappij echt kunnen kraken. Dat is het centrale uitgangspunt van het nieuwe boek. Alle organisaties – van bedrijven tot overheden, gezinnen en verenigingen – moeten van rustige periodes gebruikmaken om zich voor te bereiden op woelig vaarwater.”

Dus we moeten nu nadenken over nieuwe virusvarianten?

“Het is nu zeer nuttig om na te denken wat we zullen doen als een variant van het coronavirus opduikt waartegen onze vaccins niet opgewassen zijn. Je kunt ook nadenken over opportuniteiten die een crisis biedt. Heel wat bedrijven in de technologiesector, en in de horeca, hebben nieuwe concepten uitgewerkt.”

Overheden waren slecht voorbereid.

“Merkwaardig genoeg stonden twee landen, de Verenigde Staten en Nederland, erg hoog aangeschreven op dat vlak. Omdat ze draaiboeken hebben. Het probleem met een draaiboek is dat het zeer geschikt is voor voorspelbare situaties, terwijl we ons juist moeten leren voorbereiden op het onvoorspelbare. Een draaiboek is soms een vierkant model voor een ronde wereld. En we zijn meestal voorbereid op de vorige crisis.”

In uw Ted Talk over een zombieaanval geeft u tips om voorbereid te zijn op het onverwachte. Hoe kwam u op dat idee?

“Het is een mooi voorbeeld omdat je er algemene tips uit kunt destilleren. Dat rugzakje met medicatie, bijvoorbeeld. Maar ook een buffer inbouwen is verstandig: zorgen dat je voor enkele dagen eten en drinken in huis hebt, voor als je in lockdown moet. Let op, je hoeft natuurlijk geen zogenaamde prepper te worden.”

Mensen die in een ondergrondse schuilkelder duizend blikken cornedbeef hebben staan, voor het geval ze een kernoorlog overleven.

“Waarbij je de vraag kunt stellen of je dat wel wil, de laatste overlevende zijn van een kernoorlog of zombieaanval. Dat is een filosofische kwestie. Maar een zombie attack is nuttig om na te denken hoe je moet handelen bij een orkaan, overstroming of bosbrand. Het punt is immers dat je nooit metéén op de overheid kunt rekenen en dus ook als individu een verantwoordelijkheid hebt. Je kunt maar beter voorbereid zijn. Neem nu een brand: de meeste slachtoffers vallen in de eerste drie minuten, en dat is te kort voor de brandweer om al ter plaatse te zijn. Idem voor een overstroming.”

Wat moet je dan als burger doen?

“Zorgen dat je de eerste schok zelf kunt opvangen. Door snel het huis te verlaten of door je snel af te sluiten – afhankelijk van de gebeurtenis. Wij hebben de denkoefening gemaakt: als een stad zoals Antwerpen bij springtij zou overstromen, duurt het volgens ons ongeveer 48 uur voor wij de toestand voldoende onder controle hebben. De hulpdiensten zullen wel reddingen uitvoeren, maar die eerste twee dagen moet je als burger dus zelf kunnen overbruggen.”

U vindt dat burgers ook sneller bij reddingsoperaties moeten worden betrokken.

“Ook vrijwilligers. België heeft een organisatie nodig zoals onder meer de VS en Denemarken die hebben: een Belgian Emergency Management Agency, dat snel de samenwerking van verschillende organisaties kan coördineren. Burgers hoeven niet te wachten op de overheid om zich voor te bereiden. Dat is nog een tip uit mijn Ted Talk: bouw een zekere redundantie in, een zekere overtolligheid, zodat je kunt schakelen.”

Hoe doet u dat zelf?

“Ik heb bijvoorbeeld twee vormen van verwarming: gas en elektriciteit. Als er een probleem is met de ene, kan ik schakelen naar de andere. Daar zijn wij in het Westen te weinig mee bezig. Wij zijn de laatste decennia verwend geweest, we zijn het niet meer gewoon om onszelf te behelpen als er iets dramatisch gebeurt.”

Hoofdredacteur Bart Eeckhout had het in de zaterdagkrant over onze hoogmoed.

“En hij heeft gelijk. Wij denken dat natuurrampen iets zijn voor de VS en Azië. En hongersnood en oorlog is iets voor Afrika. Stilaan leren we dat we zelf ook kwetsbaarder zijn dan we denken. Wij zijn te fragiel, zoals een kopje dat in stukken breekt als het valt. We zouden meer moeten worden zoals een tennisbal, die niet kapotgaat als hij valt. Maar uit een tennisbal kunnen we niet drinken, natuurlijk. Daarom zou het een idee zijn om bijvoorbeeld te worden zoals een plastic kopje. Fascinerende denkoefeningen.”

Klopt het dat de Vlaamse brandweer aanvankelijk niet mocht helpen in Wallonië?

“Er was een probleem met hulp die niet meteen werd aanvaard, maar dat was totaal niet communautair, want ook korpsen uit Henegouwen werden niet meteen toegelaten in Luik en Pepinster. Idem dito voor vrijwilligers: er waren zoveel mensen die meteen met een schop en emmer aan de slag wilden, maar dat werd sterk bemoeilijkt.”

Maar als u een brand aan het blussen bent, loop ik toch alleen maar in de weg.

“Het moet natuurlijk veilig zijn voor je vrijwilligers toelaat. Maar bij de instorting van het schoolgebouw in Antwerpen-Zuid een paar weken geleden hebben wij meteen de hulp van vrijwilligers aanvaard. Zij waren essentieel om slachtoffers de eerste opvang te bieden. Er kwam ook meteen een dokter toegesneld, en dat is goed.”

Mensenlevens redden: is dat geen ongelofelijk gevoel?

“Ik begrijp wat u bedoelt, maar wij bekijken dat anders. Wij doen onze job en dat houdt in dat we soms mensenlevens redden. Wat vooral bijblijft, zijn de mensen die je niet hebt kunnen redden. Ik denk aan de slachtoffers bij de instorting van die school. Of aan de collega’s uit Gent die in Pepinster drie lokale inwoners hebben zien verdrinken toen hun bootje omkantelde. Als wij daarover praten, is dat nog altijd met de krop in de keel.”