Direct naar artikelinhoud
AchtergrondWatersnood

Hoe droogte Vlaamse huizen doet barsten: ‘Wij werden wakker van luid gekraak’

Eddy Willockx en Martine De Vuyst voor hun huis vol scheuren en barsten.Beeld Eric de Mildt

Dat klimaatverandering geen ver-van-ons-bedshow is, hoef je heel wat eigenaars van huizen op klei- of leemgronden niet meer te vertellen. Omdat de bodem door de toenemende droogte krimpt, vertonen steeds meer huizen scheuren en barsten. Toch mogen de eigenaars voor de kosten opdraaien, omdat verzekeraars het niet beschouwen als een natuurramp. 

Watersnood: deel 2

Overstromingsellende aan de ene kant, verwoestende droogte aan de andere. Wat doet dit land (en ook: wat doet het niet) om met deze nieuwe klimaatrealiteit om te gaan? Vandaag deel 2, een ander aspect van hetzelfde probleem: door gebrek aan grondwater vertonen steeds meer huizen barsten en scheuren.

Lees ook deel 1: Op deze plek in Vlaanderen is het water twee weken na de overstromingen nog altijd niet verdwenen: ‘Een risico dat we zelf gecreëerd hebben’

Wie voor Eddy Willocx’ voordeur wacht, kan al eens lang wachten. “Die krijgen we al even niet meer open”, zegt de zestigjarige Diksmuidenaar als hij vanuit de zijdeur ten tonele verschijnt. Bij de eerste binnendeur het tegenovergestelde: die krijgt hij niet meer dicht. In de woonkamer liggen de meeste tegels los, vensterbanken zijn gespleten. “Oh, en dat plafond is al eens naar beneden gekomen”, zegt Eddy, op een toon die verraadt dat niks de man nog verbaast. 

In 1990 kocht Eddy met zijn vrouw Martine een huis in het polderdorp Oostkerke, bij Diksmuide. “Op heldere dagen kun je helemaal tot aan de kust kijken”, wijst hij nog steeds bewonderend vanop zijn gazon. Met de hulp van een architect werd de hele woning gerenoveerd. Het was alles waar ze op gehoopt hadden. Tot ze in de zomer van 2016 plots op een scheurtje in hun woning stootten. “Eerst besteedden we er niet veel aandacht aan. Maar niet lang daarna werden we ’s nachts wakker door een luid gekraak, wel een week aan een stuk. Plots merkten we overal scheurtjes in de buitenmuren op.”

Eddy Willockx in zijn huis.Beeld Eric de Mildt

Eddy’s woning bleek een duidelijk voorbeeld van datgene waar veel Vlaamse huizen die op klei- en leembodems gebouwd zijn mee kampen: bodemverzakkingen door droogte. De laatste jaren duiken steeds meer woningen op met krakende en scheurende muren, vooral in het zuiden van West- en Oost-Vlaanderen, tot in Henegouwen en het Pajottenland (de Kortrijkse formatie) en tussen het Waasland en Limburg (de Boomse formatie). Het fenomeen breidt snel uit: ook op kleihoudende zandgronden in Vlaams-Brabant zijn al gevallen bekend. “Het gaat nu al over honderden gevallen, en door toenemende droogteperiodes zal dat alleen maar toenemen”, zegt professor grondmechanica Jan Maertens, die het fenomeen opvolgt voor de Belgische Groepering voor Grondmechanica en Geotechniek (BGGG).

Door de scheuren kijken

Klei- of leembodems zijn ‘plastische bodems’: ze nemen veel water op. Als dat water verdwijnt door langdurige droogte, dan krimpt de bodem. Gebeurt dat vlak onder je huis en is je fundering daar niet op voorzien, dan beweegt je huis geleidelijk mee met de veranderende ondergrond, en krijg je verzakkingen, barsten en scheuren. Ook de aanwezigheid van bomen speelt een rol. “Bij elk zwaar geval zijn er bomen in het spel, omdat die nu eenmaal veel water opzuigen”, aldus Maertens. “Het is dus zaak om ze ver genoeg te planten, ze kort in te snoeien of te vervangen door een boom die minder water onttrekt.” 

Vijf jaar nadat Eddy en Martine de eerste scheurtjes ontdekten in hun woning, zijn het scheuren van tientallen centimeters geworden. Op vele plekken kun je er zonder moeite doorheen kijken, bij stormweer zoeft de wind door de tochtgaten langs de scheeftrekkende muren. “’s Winters is het het ergst”, zegt Martine. “Dan waait de koude wind overal binnen. Doorslapen zit er dan niet in voor mij.”

Door de scheuren kijken
Beeld Eric de Mildt

Aan hun terras hangt een deel van de dakgoot los. Boven het raam gaapt een gat, nadat een viertal tegels er prompt uit viel. “Het is gewoon wachten tot die andere ook vallen”, wijst Eddy naar de omringende stenen. Na verschillende consultaties oordeelden een architect en stabiliteitsexpert unisono: dit huis moet afgebroken worden. 

Het mag dan minder dramatisch ogen dan de huizen die abrupt weggesleept werden door de recente overstromingen, ook de toenemende droogte zorgt er nu al voor dat mensen hun droomhuis moeten achterlaten. “Overstromingen zijn vooral lokale fenomenen”, zegt hydroloog Patrick Meire (UAntwerpen). “Veel meer mensen zullen de komende decennia met droogteproblemen te maken krijgen.” 

“Het is een probleem dat jarenlang weggelachen is”, beaamt hydrologe Marijke Huysmans (VUB). “Mensen dachten: hoe kunnen we hier een droogteprobleem hebben, als het zoveel regent?” De cijfers spreken voor zich. In de ranglijst over waterschaarste van het World Resources Institute staat België op een troosteloze 23ste plek. Zelfs landen als Namibië, Zuid-Afrika en Egypte doen het beter. Bekijk je Vlaanderen apart, dan is het nog alarmerender. Volgens het rapport kampt Vlaanderen als enige regio in West-Europa met ‘extreme waterschaarste’. 

Liefde voor asfalt

Er zijn meerdere oorzaken voor die waterschaarste. Ten eerste kent ons land geen grote rivieren die door smeltende sneeuw of gletsjers gevoed worden en dus veel water binnenbrengen, zoals de Rijn in Duitsland en Nederland. Daarnaast is Vlaanderen erg dichtbevolkt, waardoor we het aanwezige water over veel inwoners moeten verdelen. 

Met het water dat ons wel bereikt, springen we bovendien erg kwistig om. Om overstromingen tegen te gaan, trokken we jarenlang rivieren recht en werden overal riolen aangelegd om het water af te voeren. Ook onze voorliefde voor beton en asfalt speelt een rol. Waar in de jaren 70 nog 4 tot 5 procent van onze oppervlakte verhard was, is dat vandaag meer dan 15 procent. 

In de zoektocht naar extra landbouwgronden zijn de afgelopen decennia ook heel wat gebieden die van nature water vasthielden, drooggelegd met grachten en drainagebuizen. Hoewel droogte en overstromingen twee tegengestelden lijken, zijn het allebei gevolgen van hetzelfde probleem: ons onvermogen om water vast te houden. Meer dan 60 procent van het water dat we jaarlijks via regen of rivieren binnenkrijgen, verdwijnt gewoon in zee. Het zorgt ervoor dat bij extreme regenval de rivieren zoveel water te verwerken krijgen dat ze makkelijk overstromen, terwijl bij langdurige droogteperiodes het grondwaterpeil sneller op een laag pitje komt te staan. 

Het hoeft weinig te verbazen dat, volgens een meting van de Vlaamse Milieumaatschappij, op twintig jaar tijd de ondiepe grondwaterstanden in Vlaanderen op 70 procent van de meetpunten gedaald zijn. Toch wordt in Vlaanderen jaarlijks nog steeds 400 miljoen kubieke meter water opgepompt. En dat gaat dan alleen over de legale grondwaterwinning. Hoeveel water daarnaast illegaal opgepompt wordt, is onbekend. Bij 29 controles op boorbedrijven stelde het departement Omgeving van Vlaams minister Zuhal Demir (N-VA) afgelopen jaar maar liefst 22 overtredingen vast. “Het leert ons dat te veel boorbedrijven grondwaterboringen uitvoeren zonder zich aan de regels te houden, waardoor grote hoeveelheden grondwater verdwijnen”, stelt de minister. De Vlaamse regering voert de strijd tegen illegale boorpraktijken nu op, door onder meer de boetes bij overtredingen te verhogen en bedrijven die overtredingen begingen onder verhoogd toezicht te plaatsen. 

Liefde voor asfalt
Beeld Eric de Mildt

Het is een probleem dat in de toekomst alleen maar prangender zal worden. Studies tonen aan dat we eind deze eeuw een kwart tot de helft minder neerslag zullen krijgen in de zomer. Daarvan kregen we recent al een voorproefje, toen we meerdere zomers op rij droogteperiodes hadden die normaal slechts eens om de veertig jaar voorkomen. Toen werd duidelijk hoe droogte zich in alle sectoren laat voelen. Heel wat landbouwers zagen hun oost mislukken, fabrikanten van diepvriesgroenten - een van de belangrijkste exportsectoren in ons land - deelden in de klappen. Energiecentrales en chemische bedrijven hadden moeite om koelwater te vinden. In Overijse kwam vorig jaar tijdelijk geen drinkwater meer uit de kraan, omdat drinkwaterbedrijf De Watergroep het even niet gebolwerkt kreeg. En architecten en stabiliteitsingenieurs zagen sinds 2017 een ‘schadegolf’ van barsten en scheuren bij huizen die op klei en leem gebouwd zijn, leert een rapport van de Belgische Groepering voor Grondmechanica en Geotechniek. 

“Het is de natuur die zegt: move on”, zucht Eddy Willocx. Hij - en vele tientallen eigenaars met hem - zijn nu al slachtoffers van klimaatverandering, en van het jarenlange beleid dat de uitdroging van Vlaanderen versneld heeft. Toch mogen de eigenaars van verzakte huizen door droogte meestal zelf voor de kosten opdraaien. “Mijn verzekeraar liet me al snel weten dat de schade niet door een natuurramp komt, maar door een grondverzakking”, zegt Willocx. 

De kern van het probleem ligt in een verschillende interpretatie van de term ‘grondverzakking’. In 2005 keurde het parlement een nieuwe wet over de verzekering tegen natuurrampen goed. Voortaan konden niet alleen directe slachtoffers van overstromingen van de dekking tegen natuurrampen genieten, maar ook bijvoorbeeld slachtoffers van schade door opstuwen van openbare riolen, net als slachtoffers van een ‘een aardverschuiving of grondverzakking, te weten een beweging van een belangrijke massa van de bodemlaag, die goederen vernielt of beschadigt, welke geheel of ten dele te wijten is aan een natuurlijk fenomeen anders dan een overstroming of een aardbeving’. Slachtoffers en verschillende regeringspartijen vinden dat schade door droogte daardoor als grondverzakking, en dus natuurramp vergoed moet worden. De meeste  verzekeraars opperen dan weer dat er bij droogte geen plotse beweging van een belangrijke massa van de bodemlaag is, maar een inkrimping van de grond door de droogte, waardoor het niet verzekerd wordt. 

Aangezien nieuwe funderingen steken en de schade aan het huis herstellen makkelijk enkele tienduizenden tot honderdduizenden euro’s kosten, blijven vele eigenaars gepluimd achter. Zo kostten een nieuwe voorgevel en de installatie van een veertigtal funderingspalen Gunther* meer dan 100.000 euro. “Het is een financiële put die we waarschijnlijk pas over tien tot vijftien jaar gaan kunnen dichten.” 

Liefde voor asfalt
Beeld rv

Drie jaar geleden kocht Gunther met zijn vriendin naar eigen zeggen hun ‘droomwoning’ in de rand rond Kortrijk. Maar die droom werd een nachtmerrie, toen ze in de zomer van 2019 vaststelden hoe een kleine scheur in de muur op enkele dagen doorgroeide tot een barst waar ze door konden kijken. Niet lang daarna zouden op tal van andere plekken scheuren ontstaan. Het oordeel van architectenbureaus was duidelijk: de woning kon hersteld worden, maar wel tegen een aanzienlijk kostenplaatje.

Na maandenlang getrouwtrek kregen ze te horen dat de verzekeraar de schade niet zou vergoeden. “Het ging niet om een grondverzakking, oordeelde de expert”, zegt Gunther. Inmiddels had hij een advocaat in de arm genomen. Maar tot een rechtszaak kwam het nooit, want zonder rechtsbijstandsverzekering kon hij die kosten er niet meer bij hebben. “Zelfs al hadden we de rechtszaak gewonnen, zouden we geruïneerd zijn. Bovendien kun je, zolang de rechtszaak loopt, geen herstellingen doen.”

Hun plan was namelijk nog steeds om in de woning te trekken. In december vorig jaar is dat eindelijk gelukt, al hebben ze daar een ferme prijs voor betaald. “We moesten allebei anders gaan leven. Nieuwe kleren kopen zat er niet meer in, net als op vakantie gaan. We hadden plannen om te trouwen of kinderen te krijgen, maar ook dat is allemaal onzeker geworden. En natuurlijk blijft de angst: bij ieder scheurtje of defect vrezen we dat er toch nog problemen opduiken.” 

Wél een natuurramp

Inmiddels zitten zowel de Vlaamse als federale regering samen met de verzekeringssector om de onduidelijkheid over de term ‘grondverzakking' uit de weg te helpen. Een wetsvoorstel van de Vooruit-fractie om schade door droogte als natuurramp onder de brandverzekering te scharen, werd alleen door de Open Vld-fractie tegengehouden. “Door het wetsvoorstel snel goed te keuren, riskeren we namelijk dat het juridisch onderuitgehaald wordt door de verzekeraars”, zegt Staatssecretaris van Consumentenbescherming Eva De Bleeker (Open Vld). Daarom wordt het op haar vraag eerst aan de Raad van State voorgelegd. Toch heerst er optimisme bij de betrokken partijen. “De afgelopen weken ging alle aandacht uit naar de overstromingen, maar we werken samen aan een oplossing om schade door droogte op te nemen in de brandverzekering”, zegt Peter Wiels van Assuralia, de beroepsvereniging der Belgische verzekeraars. Het nieuwe voorstel zou echter alleen betrekking hebben op nieuwe schadegevallen. 

Heel wat eigenaars die wel een rechtsbijstandverzekering genieten, zoals Eddy, proberen daarom via de rechtbank een vergoeding voor de schade terug te winnen. Een aantal recente uitspraken, waarbij de rechter oordeelde dat de schade door droogte wel degelijk als ‘natuurramp’ gezien en dus vergoed moet worden, sterken hem in zijn overtuiging. “Eindelijk zijn er precedenten, en dat is niet meer dan logisch. Dat de schade aan mijn huis door klimaatopwarming komt, staat buiten kijf.” Zijn vrouw Martine hoopt vooral dat er in september na vijf jaar eindelijke duidelijkheid komt. “Eddy is een vechter, die gaat door tot hij gelijk krijgt. Maar ik wil dit vooral zo snel mogelijk achter ons laten. We kunnen hier geen winter meer doorbrengen.”

*Omdat Gunther nog steeds hoopt de schade te recupereren, wenst hij anoniem te blijven.