‘Schaamte is een rot gevoel, maar wijst ook op een ambitie, een verlangen om beter of anders te worden’

Uit uw boek blijkt: durven toegeven dat je je schaamt, is de sleutel tot alles.

Aukje Nauta: “Ja, schaamte verdwijnt meestal door de onthulling ervan – zeker als je dat doet met een flinke dosis humor.”

Nooit meer doen alsof is een echte pageturner. Niet alleen omdat het boek vol eyeopeners staat, maar ook omdat u uw eigen schaamte erin verwerkt.

Nauta: “Als organisatiepsycholoog buig ik me al heel lang over de vraag hoe je ervoor kunt zorgen dat mensen zich zo goed mogelijk ontwikkelen op de werkvloer, en hoe ze daarover ook gesprekken kunnen voeren. Ik merkte dat die functioneringsgesprekken geregeld beroerd verlopen, omdat we op het werk vaak doen alsof. ‘Wat zit er nu eigenlijk in de weg?’ vroeg ik me af. Toen kwam ik uit bij: schaamte. Daar wilde ik een boek over schrijven. Maar ik wist ook meteen: ik kan onmogelijk een boek over schaamte schrijven waarin ik mezelf spaar. Ik moest het ook over mijn eigen schaamte hebben. En toen ik daarover begon na te denken, ging er een welriekende beerput open.” (lacht)

Voelt u zich nog steeds een nepprofessor?

Nauta: “Ja. (lacht) Ik denk nog altijd dat ik professioneel tekortschiet, dat gaat nooit helemaal over. Net zoals ik me er nog steeds voor schaam dat ik een stomme single ben die niet leuk genoeg is om een eigen man te vinden. Dat is ook niet erg. Ik kan mezelf nu vanuit een helikopterperspectief met die dilemma’s zien worstelen en er erg om lachen.”

Het gevoel dat u op verschillende vlakken tekortschiet, moet zijn wortels ergens in uw geschiedenis hebben.

Nauta: “Waarschijnlijk. Maar wat doet dat ertoe, om na te gaan of ik misschien niet genoeg complimentjes heb gekregen van mijn moeder? Kijken hoe mijn schaamte me in de weg zit, zoals ik in dit boek doe, helpt mij veel meer.”

Elke schaamte kan een bron van kracht zijn, stelt u.

Nauta: “Ja, maar daarvoor moet je wel eerst je schaamte erkennen en omarmen: daar is wat zelfreflectie voor nodig. Schaamte is eigenlijk de koningin van alle emoties. Schaamte is een gevoel dat je niet goed genoeg bent. Het is een rot gevoel, zeer zeker. Maar tegelijkertijd wijst het op een ambitie, een verlangen om beter of anders te worden. Dat is goed, want als je geen verlangens hebt, waarom zou je dan nog leven? Schaamte wijst je vaak de weg naar wat je eigenlijk wilt, naar het leven dat jou past in plaats van het leven dat je volgens je omgeving hoort te leiden.”

We schamen ons als we afwijken van de norm, zegt u, zelfs als we bovenmaats presteren.

Nauta: “Ja, dat is uit psychologisch onderzoek gebleken. Als je tegen een kind zegt: ‘Wat heb jij prachtig gezongen,’ dan bloost het. Het wil geen uitzondering zijn. We willen allemaal bij de groep horen.”

“Als je schaamte ervaart, ben je eigenlijk bang dat mensen je afwijzen. Daarom is eenzaamheid ook zo’n grote bron van schaamte: je hebt het gevoel dat je er niet bij hoort. Eenzaamheid, zo heb ik aan den lijve ondervonden, is nog steeds een groot taboe. Als je mensen vertelt dat je je alleen voelt, reageren ze al snel: ‘Doe niet zo gek.’ Waarop ze weglopen van het onderwerp, waardoor je jezelf nog verder van hen voelt afdrijven.”

“Tegenwoordig durf ik er wél over doorgaan in een gesprek, en dat voelt zo bevrijdend. Bovendien blijkt dan vaak dat mensen zo’n confrontatie uit de weg gaan omdat zij zich ook af en toe eenzaam voelen: erover praten werkt dan juist heel verbindend.”

Ik moest erg lachen wanneer u vertelt dat u uw vriendinnen in de wetenschappelijke wereld niet durfde te vertellen dat u tijdens uw lezingen vooral geniet van het performen. Dat is not done in die kringen.

Nauta: “Nee, inderdaad! Als wetenschapper moet je elke lezing iets nieuws vertellen. Je mag zeker niet, zoals een performer, elke keer hetzelfde vertellen. Ik kwam daar toen niet voor uit, omdat ik niet afgewezen wilde worden. De bubbel waarin je leeft, bepaalt voor een groot stuk waar je je wel en niet voor schaamt.”

“Wat voor mij echt een ontdekking was, is dat er in wetenschappelijk onderzoek naar schaamte altijd wordt gesteld: ‘Als je je schaamt of schuldig voelt, heb je vast wel iets fout gedaan.’ Terwijl dat helemaal niet zo is. Je kunt ook gedrag vertonen dat afwijkt van de groep, maar dat helemaal niet fout is, dat misschien zelfs juist goed is. Misschien moet je zelfs juist op de barricades gaan staan om de groepsnormen te helpen veranderen. Het meest voor de hand liggende voorbeeld is de schaamte rond verschillende vormen van genderbeleving. Daar zijn heel belangrijke emancipatiebewegingen uit voortgekomen.”

‘Een norm heeft iets oppervlakkigs’, schrijft u. ‘Je body mass index (BMI) moet tussen de 18,5 en 25 zijn, anders ben je te dun of te dik. Je loopbaan moet een stijgende lijn vertonen. Je hoort monogaam te zijn.’

Nauta: “Ja, het zijn vaak regels waaraan mensen zich conformeren zonder na te gaan wat ze eigenlijk zelf willen. We hebben ook graag dat anderen zich eraan conformeren, zodat we niet te veel over onszelf moeten nadenken. Nu, sommige regels zijn natuurlijk wel handig. Het is praktisch dat we hebben afgesproken om rechts te rijden in het verkeer en dat we daar dus niet meer over moeten nadenken. (lacht) Maar er zijn ook regels en procedures die gerust nog eens heroverwogen mogen worden.”

We kennen tegenwoordig vliegschaamte, vleesschaamte en sinds kort ook kuchschaamte. Het aantal regels groeit, en onze schaamte groeit mee.

Nauta: “Je kunt dat ook positief bekijken. Het feit dat al die vormen van schaamte een naam krijgen, betekent dat we ze niet onder het tapijt vegen. Dat de schaamte er mag zijn.”

“De meest schadelijke schaamte is ‘schaamteschaamte’. Als je je schaamt voor je schaamte, worden dingen echt helemaal onbespreekbaar. Dat we onze vliegschaamte durven te benoemen, zorgt net voor een open dialoog: ‘Moeten we niet beter voor onze planeet zorgen?’ Dat is het maatschappelijke effect waar ik met mijn boek ook op wil aansturen – ik heb ook een beetje een missie.” (lacht)

“Schaamte is ook een morele emotie die je doet beseffen dat iets wat je doet of denkt misschien niet door de beugel kan, of indruist tegen het algemeen belang. Ik hoop stiekem dat zo’n Elon Musk op een onbewaakt moment toch eens overvallen wordt door een vleugje schaamte en een milliseconde denkt: een paar miljard dollar in een vlucht naar Mars steken om te kijken of we daar met z’n allen kunnen leven, is dat nu echt wel een goed idee?”

SLETTENLIED

U zei daarnet dat we op ons werk veel te vaak doen alsof. Geldt dat ook voor leidinggevenden?

Nauta: “Natuurlijk. Zij proberen hun imago hoog te houden. Ik geef het voorbeeld van de vergadering waar de leidinggevenden allemaal netjes luisteren naar de grote baas en knikken, om daarna aan de koffiemachine tegen elkaar te zeggen: ‘Dat gaan we dus mooi niet doen.’ Terwijl niemand dat hardop durfde uit te spreken. Ik heb als organisatiepsycholoog vaak gezien hoe al die onuitgesproken verlangens massaal veel energie kosten en een bedrijf van binnenuit opvreten.”

Een derde van de werknemers, zo blijkt uit onderzoek, neemt vrij om werk in te halen. Pijnlijk herkenbaar. Een derde is ook heel veel.

Nauta: “Ja, dat vond ik ook. In een rapport over de werkdruk onder wetenschappers las ik dat zij vaak ouderschapsverlof opnemen om een artikel te schrijven, niet om voor hun kinderen te zorgen. Onlangs vertelde een hoogleraar mij dat hij zich een week ziek had gemeld om een onderzoeksvoorstel te kunnen schrijven. Het is vreselijk dat dat tegenwoordig kennelijk niet anders meer kan. We hebben het steeds maar over burn-outs – 17 procent van de werknemers kampt met zulke klachten – maar die worden nooit in combinatie genoemd met schaamte. Eén van de belangrijkste kenmerken van een burn-out is een gevoel van incompetentie: dat ís schaamte. Als je dat expliciet zou benoemen, ‘Ik schaam me omdat ik dit-en-dit niet goed kan’, dan kun je daar een wezenlijk gesprek over hebben. Dan kun je nagaan waar je minder goed in bent en hoe je die punten kunt verbeteren. Daar heeft iemand meer aan dan te horen krijgen: ‘Je moet maar even rust nemen.’”

Schaamte gaat heel diep. Zo diep dat het mensen depressief kan maken.

Nauta: “Ja, je kunt jezelf letterlijk ‘kapot’ schamen. De statistische verbanden tussen chronische schaamte en depressie zijn zo groot dat je bijna kunt zeggen dat depressie en chronische schaamte hetzelfde zijn. Depressie is een soort ‘levensschaamte’: je wilt er eigenlijk niet zijn.”

“Doe daar ook nog maar die schaamte-schaamte bovenop. Het taboe op schaamte, zo zegt socioloog Thomas Scheff, heerst vooral in het individualistische Westen. Ik was nog maar net klaar met zijn artikel toen ik in de column van schrijver Arthur van Amerongen las dat hij schaamte een ‘deerniswekkende afwijking’ vond, ‘zielig’ en ‘pathetisch’ en ‘contraproductief’. Schaamte wordt gezien als een zwakte. In Aziatische landen wordt schaamte juist gezien als een deugd, omdat het aantoont dat je je wat aantrekt van anderen. In het Westen ben je sneu als je je schaamt, terwijl het net toont dat je een moreel denkend wezen bent.”

U legt ook de vinger op het verschil tussen schuld en schaamte. Schuld wijst erop dat je iets fout hebt ‘gedaan’. Schaamte wijst erop dat er iets aan de hand is met wie je ‘bent’.

Nauta: “Ja, of dat nu gaat over je seksuele geaardheid, je uiterlijk of het feit dat je single bent. Schaamte gaat over je wezen, waardoor je denkt dat je niet deugt. Vaak ten onrechte. Daarom is het belangrijk dat je stilstaat bij het feit of je schaamte gaat over de kloof tussen wie je bent en wie je zelf graag zou zijn, of over wie je bent en wie de buitenwereld vindt dat jij moet zijn.”

Als voorbeeld vertelt u het verhaal van Milou Deelen, intussen een gevierd schrijfster. Toen ze nog studeerde, werd ze bij de Groningse studentenvereniging Vindicat slachtoffer van slutshaming, omdat ze haar seksualiteit in gezonde hevigheid wilde beleven. Ze heeft daardoor een omwenteling ontketend.

Nauta: “Ik vond het zo ontwapenend hoe ze daarover vertelde: ‘Jongens leggen elkaar op dat ze zoveel mogelijk meiden moeten neuken, terwijl ze tegelijkertijd meiden opleggen dat ze met niemand in de koffer mogen duiken: hoe kan dat nou? Hoe kun je nou als man zo veel mogelijk vrouwen neuken als die vrouwen dat niet mogen?’ Milou was een atypisch lid van Vindicat. Niet dat ze zoveel meer bedpartners had dan de andere vrouwen van de vereniging, maar ze was er wel open over, ook over het feit dat die bedpartners soms vrouwen waren. En dan droeg ze ook nog sexy, doorschijnende kleding. Dus werd ze verkozen tot ‘grootste slet van het jaar’, terwijl de jongens het traditionele jaarlijkse slettenlied voor haar zongen. Ze vertelde me dat ze zich op dat moment diep schaamde.”

“Wat er eigenlijk aan de hand was, was dat haar normen botsten met de normen van de groep waartoe ze op dat moment behoorde. Het heeft een tijdje geduurd voordat dat besef echt indaalde. Maandenlang voelde ze zich heen en weer geslingerd tussen haar eigen waarden en die van Vindicat. Soms paste ze zich aan en twijfelde ze om het bed met iemand in te duiken. Eigenlijk vond ze dat er iets aan het seksisme van Vindicat gedaan moest worden, maar vrijwel niemand van haar vrouwelijke corpsgenoten was daarvoor te porren. ‘Ach, straks kiezen ze wel weer een ander slachtoffer om uit te lachen.’ Maar die mannen bleven haar treiteren. Ze ging tot actie over toen ze haar begonnen te bestoken op Facebook, en haar een hoer en een slet noemden. ‘Nú ga ik iets doen’, vertelde ze, en bedacht dezelfde avond nog dat ze een filmpje zou maken voor internationale vrouwendag.”

In die video houdt ze op verschillende plekken in Amsterdam een bord omhoog met: ‘Stop slutshaming: don’t judge women for expressing their sexuality’.

Nauta: “Ja. Het filmpje ging viraal en werd meer dan een miljoen keer bekeken. Het werd een mediabom die ertoe leidde dat Vindicat het slettenlied afschafte. Het is pijnlijk, maar soms moet je tot de conclusie komen dat je niet past in een groep, en dan moet je het lef hebben om afscheid te nemen.”

U voelde zich vooral anders omdat u single bent. Waarom is dat zo’n struikelblok?

Nauta: “Tja, ik voel me gewoon sneu zonder man in huis. Ik weet niet of ik het heb meegekregen van mijn ouders of op school, maar op één of andere manier heb ik geleerd dat je veel vrienden hoort te hebben en een partner, anders ben je sneu. Rationeel weet ik: het is onzin, maar ik ben zo geprogrammeerd en ik krijg dat niet meer uit mijn hoofd. Met een vingerknip kan dat gevoel mij nog steeds overvallen.”

Dat u nu in een ingewikkelde relatie zit, met een getrouwde man én zijn vrouw, stuit in uw bubbel ook op weerstand. ‘Hij moet maar kiezen tussen jullie twee’, vinden sommige van uw vrienden.

Nauta: “Klopt. Mijn eerste neiging is dan om me beschuldigd te voelen en te denken: ik ben fout. Om dan in mijn schulp te kruipen. Maar ik zou ook kunnen denken: het feit dat een vriend in zo’n gesprek zo reageert, kan ook duiden op een gevoel van schaamte bij hém. Want zeggen: ‘Die getrouwde man moet maar kiezen’, dat is erop slaan, beng! Zo’n reactie is een vorm van vechtgedrag. Schaamte leidt altijd tot fight-or-flightgedrag: ofwel verstop je je, ofwel begin je het gevoel van je af te schreeuwen. Zowel vechten als vluchten is zelden effectief als je iets aan je schaamte wilt doen.”

“Mij lijkt het net veel interessanter om aan die gesprekspartner te vragen: ‘Hoe komt het dat je zo fel reageert? Zegt dat iets over jou? Waar ben je bang voor? Ben je misschien zelf al eens vreemdgegaan? Of ben je een keer verlaten en alleen achtergebleven?’ Voor hetzelfde geld ontstaat er dan een boeiend gesprek waar die man zelf ook iets aan heeft.”

Ben je bang geweest door je bubbel afgewezen te worden?

Nauta: “Ik moet wel eerlijk zeggen dat ik mijn ‘ingewikkelde relatiestatus’ soms ook moeilijk vind om te managen. Ik heb mezelf de luxe gegund om er af en toe met een therapeut over te praten, juist omdat die me er een andere blik op kan geven dan de tunnelvisie waarin ik anders makkelijk terechtkom. De manier waarop ik nu leef, was voor mij helemaal niet voor de hand liggend, hè. Ik had het gevoel dat ik in een complexe, nieuwe wereld terechtkwam.”

WINDKRACHT ZES

Ik krijg toch het gevoel dat u ook een eigengereide kant hebt.

Nauta: “Misschien, maar vaak zijn eigengereide mensen ook degenen die alles naar hun hand zetten. Zo ben ik niet. Ik heb wel altijd een sterke behoefte gehad aan autonomie. Daar heb ik altijd mee geworsteld, met het spanningsveld tussen afhankelijkheid van anderen en toch ook autonoom willen zijn, of misschien beter, authentiek. Als kind vond ik mezelf doodnormaal. Ik was verlegen en dacht: mijn ouders verwachten dat ik studeer, een goeie job vind, trouw en moeder word, dus dat moet ik maar doen. Maar gaandeweg kwam ik erachter dat dat niet mijn pad is.”

“Hetgene waar ik als puber bang voor was – dat ik misschien wel lesbisch was – daar heb ik op oudere leeftijd aan durven toegeven. Ik vind het soms gewoon leuk om met vrouwen te zoenen. Zo ben ik me steeds vrijer gaan voelen in mijn leven. In mijn carrière ook. Ik heb me nooit helemaal geschikt in wat er in de wetenschappelijke wereld móét, zoals veel publiceren. Ik heb me altijd afgevraagd: ‘Wat vind ik leuk om te doen?’”

U schrijft: ‘Dat is het positieve aan schaamte: het wijst op een kloof tussen wie je bent en wie je wilt zijn, en wijst je dus de weg naar je authentieke verlangens.’

Nauta: “Precies. Je schaamte onthullen zet je op weg naar zelfrealisatie. Het doet je beseffen wat je eigenlijk echt wilt.”

U bent ondertussen gestopt met ‘doen alsof’ op de werkvloer. U zetelde in de Sociaal-Economische Raad, een adviesorgaan van de Nederlandse regering. Tijdens een bestuursraad werd u gevraagd voor een tweede termijn: bijna ging u erop in vanwege de eer die lonkte, maar u zei toch nee, omdat het geen plek is die bij u past. U vertelt een hilarisch verhaal over een discussie over ‘artikel 20’ waarin u wanhopig probeert te verbergen dat u geen idéé meer hebt wat er in dat artikel staat.

Nauta: “Ik weet nog steeds niet wat de ‘macrostabiele discontovoet’ is. (schatert) Nu, de Sociaal-Economische Raad staat bij mij nog altijd op een voetstuk – ze leveren nuttig werk, alleen pas ik er niet zo goed.”

U hebt met de Universiteit Leiden ook een deal gesloten: u schrijft geen wetenschappelijke publicaties en gaat ook niet meer doen alsof u dat wél gaat doen. U gaat zich volledig richten op het vertalen van de wetenschap naar de praktijk.

Nauta: “Ik heb met hen een zogenoemde I-deal gesloten. Over de voordelen daarvan is al veel onderzoek gedaan. I-deal is een afkorting voor ‘idiosyncratische deal’, een deal die ‘uniek’ is ‘alleen voor jou’, die afwijkt van wat normaal is voor jouw functie, en die desondanks iedereen voordeel oplevert. Om zo’n deal te sluiten moet je wel uit de kast durven te komen met je exotische wensen. Je moet bijvoorbeeld durven te zeggen: ‘Ik wil onmiddellijk vrijaf kunnen nemen als het windkracht zes is, omdat ik dan wil surfen.’”

Op zo iemand zit toch geen enkele baas te wachten!

Nauta: “Nee, maar je moet daar iets tegenover stellen. Bijvoorbeeld: ‘Maar in ruil kan ik de hele zomer doorwerken, want ik hoef nooit twee weken na elkaar op vakantie.’ Ik bedoel niet dat je gewoon maar achter je verlangens aan moet hollen. Daarom maak ik in mijn boek ook een verschil tussen ‘schaamteloos’ en ‘schaamtevrij.’”

“Kijk, wat voor mij een ontdekking was, is dat we denken dat emoties altijd elkaars tegengestelden zijn: je bent óf ongelukkig, óf blij. Maar dat is helemaal niet zo, blijkt uit onderzoek. Zulke schijnbaar tegengestelde emoties voel je vaak tegelijkertijd. Zo kun je je dus schamen, maar toch ook trots zijn. Mensen die trots zijn en zich nergens voor schamen, zijn schaamteloos. Zulke mensen hollen lomp hun verlangens achterna en houden geen rekening met anderen. Als je schaamtevrij bent, onderken je je schaamte, én doe je er wat mee.”

Om zo’n I-deal te durven sluiten moet je toch wel moedig zijn.

Nauta: “Absoluut, al is zo’n deal sluiten voor mij nu makkelijker dan 25 jaar geleden. Toen was ik voor mijn inkomen nog volledig afhankelijk van de universiteit: dát had pas moed gevergd. Als ik straks professor af zou zijn, dan heb ik genoeg naam opgebouwd om verder te kunnen.”

“Nu, er is in de wetenschappelijke wereld wel een grote discussie op gang gekomen over mensen waarderen. Vroeger was er alleen maar oog voor de succesvolle, vaak narcistische wetenschapper met een H-index (de mate waarin je wetenschappelijke publicaties geciteerd worden, red.) van hier tot in Tokio. Dat oude systeem gaat op de schop. Het besef groeit dat we anders naar succes moeten kijken, en meer oog moeten hebben voor de merites van mensen die onderwijzen, besturen, of een talent hebben om de wetenschap in de praktijk om te zetten.”

Zoals u. U hebt een missie, zei u. U wilt verandering teweegbrengen.

Nauta: “Ja. Liefst op wereldschaal. (lacht) Voor mijn volgende project wil ik ondernemers interviewen, bekeerlingen zoals Dan Price.”

Price is eigenaar van Gravity Payments, een Amerikaanse creditcardfirma. Hij is een multimiljonair die last kreeg van een soort rijkdomschaamte.

Nauta: “Klopt. Hij ontdekte dat zijn werknemers soms niet genoeg verdienden om hun huur betalen, terwijl hij in het geld zwom. Hij heeft van het ene op het andere moment besloten hun inkomen soms meer dan te verdubbelen, en is zelf soberder gaan leven. Bij zulke ondernemers, mensen die van puur winstgedreven naar waardegedreven ondernemen zijn overgestapt, wil ik de hypothese toetsen in hoeverre hun gevoel van schaamte hen daarvoor de weg heeft gewezen. Ik hoop dat ze zich allemaal op een gegeven moment zijn gaan afvragen: ‘Is het eigenlijk wel een goed idee dat de aandeelhouders heel rijk worden terwijl sommige van mijn werknemers nauwelijks rondkomen? Zijn we niet alleen maar de ongelijkheid aan het vergroten en de aarde om zeep aan het helpen, als we op dezelfde manier economie blijven bedrijven?’ Ik weet het, dat is hoog gegrepen, maar daar schaam ik me dus niet voor.”

© HUMO