Europese leiders over een Unie zonder Angela Merkel: ‘In talloze crisissen altijd compromissen gezocht’

Hoe Angela Merkel al die jaren achter de schermen in Brussel opereerde? “Zuchtend”, zegt Nederlands premier Mark Rutte. “Het is altijd schwer, schwer, schwierig, schwierig. Met haar komt niet veel positieve energie op tafel als een probleem zich aandient. Zo van: kom, dit gaan we eens gezellig oplossen.”

Maar op het geklaag en gezaag volgt steevast een “ach, noch ein bisschen”, weet Rutte inmiddels. Hij zit al elf jaar met haar aan die Europese vergadertafel. “Wat ze vervolgens doet is klassiek een groot probleem in kleine partjes hakken, die een voor een oplossen en dan het gebouwtje weer in elkaar zetten.” Als dat niet lukt, raakt ze geïrriteerd, niet in de vergadering zelf maar tijdens de fameuze onderonsjes in kleiner gezelschap. Rutte: “Dan roept ze met lichte stemverheffing: ‘Ik doe vreselijk mijn best maar jij, jij helpt helemaal niet mee! Op deze manier komen we er niet uit!’ Ze kan dan hele orgel bespelen. Volgens mij doet ze dat oprecht, het is niet manipulatief. Zo trapt ze in die nachtelijke vergaderuren de muis door het gaatje. Dat doet ze echt heel mooi, ze krijgt enorm respect van iedereen. Merkel is de moeder van de Europese Raad.”

En nu gaat ze weg. Niet direct – de vorming van een nieuwe regering in Duitsland zou zo maar wat langer dan normaal kunnen duren – maar met haar vertrek uit de Duitse politiek neemt ze ook afscheid van het Europese toneel. Zestien jaar lang speelde ze een dominante en soms beslissende rol tijdens meer dan honderd (vaak nachtelijke) Europese toppen. De kanselier van de ‘polycrises’, typeert voormalig EU-president (2010-2014) Herman Van Rompuy haar. De bankencrisis, de eurocrisis, de Griekse crisis, de migratiecrisis, de coronapandemie, Merkel zat ze allemaal uit.

“Een staatsvrouw”, concludeert Jean-Claude Juncker, die als premier van Luxemburg (1995-2013), voorzitter van de Eurogroep (2005-2013) en de Europese Commissie (2014-2019) Merkels hele politieke loopbaan van nabij kon volgen. Iemand die de EU (en de eurozone) op cruciale momenten bij elkaar hield, zegt Christine Lagarde, de huidige ECB-voorzitter en voorheen baas van het IMF (2011-2019) en minister van Financiën (2007-2011) in Frankrijk. Van Rompuy: “Als je de EU kunt behoeden voor existentiële crisissen, is dat geen kleine verdienste.”

Eindeloos wikken en wegen

Een gesprek over de politieke erfenis van Merkel, begint bij haar werkwijze. Herman Van Rompuy krijgt daar direct na zijn aantreden als EU-president een illustratief voorbeeld van. Het is februari 2010, het sneeuwt en Van Rompuy heeft een eerste informele EU-top belegd in de chique Brusselse Solvay-bibliotheek. Het Griekse drama dient zich aan en de kersverse EU-president heeft een korte verklaring opgesteld: áls Griekenland om financiële steun vraagt, zullen de eurolanden bijspringen.

Om gedoe met 27 leiders te voorkomen, roept Van Rompuy voor aanvang van de top de Griekse premier Giorgos Papandreou, de Franse president Nicolas Sarkozy en Merkel bij zich. Sarkozy leest de tekst, vouwt hem op en zegt: ‘D’accord Herman’. Merkel neemt de tekst drie keer door, vraagt Papandreou of hij die dag hulp gaat vragen en pas als die ‘nee’ zegt, kan ze met de verklaring leven. Van Rompuy leert twee dingen: Merkel leest een tekst woord voor woord en handelt stap voor stap. Nu geen hulp, later zien we wel weer, vandaag kan ik hiermee leven. ‘Hypergradualisme’ noemt hij dat eindeloze aftasten, wikken en wegen.

Lagarde en Juncker beamen: Merkel kent de EU-dossiers beter dan welke andere EU-leider aan tafel ook. “Dat, gecombineerd met haar analytische blik, doorzettingsvermogen en discipline maken haar tot een van de hardste onderhandelaars die ik heb meegemaakt”, stelt Lagarde.

Rutte: “Als regeringsleider weet je heel weinig van heel veel maar soms moet je heel veel van heel weinig weten. Toen we vorige zomer de nieuwe EU-begroting en het herstelfonds uitonderhandelden, wist ik echt alles. Ik wist precies wat ik wilde bereiken, wat wel en niet kon. Ze konden me nergens op pakken. Alleen dan kun je zo’n EU-top vier dagen ophouden. Dan kan de Franse president drie keer zijn vliegtuig laten starten als dreigement: fijn, je vliegt maar lekker naar Parijs, maar dit gaat eruit komen. Dat lukt alleen als je tot de tanden bewapend bent, dat heb ik van Merkel geleerd. Zo werkt ze. Toen ik samen met haar de migratiedeal met de Turkse premier Davutoglu sloot, waren we allebei totaal voorbereid. Ik was best trots op mezelf dat ik op Alpen höhe met haar mee kon komen.”

Aan die migratiedeal – gesloten in maart 2016 tijdens een nacht met Turkse pizza – heeft Rutte nog een herinnering. “Het was fascinerend hoe Merkel met een mix van charme en scheermesscherpte het kleine openingetje dat Davutoglu bood net zo lang oprekte tot alle EU-leiders er doorheen konden.”

Een tweede ‘geheim’ van Merkel is dat ze luistert. “Ze luistert even goed naar de premier van Estland als naar de Franse premier”, weet Van Rompuy. “Ze benadert tijdens toppen haar collega’s met papiertjes voor een compromis. Ik heb haar wel eens gevraagd: wie is hier nu de voorzitter?”

Juncker: “Ze gaf mij als premier van het groothertogdom altijd de indruk dat ik net zo belangrijk was als Chirac of Sarkozy. Ik geloofde dat niet maar zij wel. Ze zei niet: hoho, stil, nu spreken de groten. Merkel zegt altijd: ich hätte gerne, nooit: Deutschland hätte gerne. De Franse president zegt wel: La France voudrait que.”

Volgens Rutte hoeft Merkel zich ook niet te gedragen als de olifant in de zaal waaromheen de anderen zich moeten schikken. “We weten dat Duitsland de grootste is. Maar in de zoektocht naar het compromis begint Merkel daar niet mee. Dat zou veel irritatie opwekken. Merkel is bereid de Duitse positie te verwateren voor het compromis, hoewel ze haar rode lijn niet zal overschrijden. Omdat elke leider een veto heeft, moet er bewogen worden. Als iedereen lekker in zijn eigen gelijk blijft stikken, krijg je nooit een besluit.”

Wat Merkel helpt in de onvermijdelijke lange nachten, is haar Ausdauer. Rutte: “In de loop van de nacht gaat ze er steeds slechter uitzien maar mentaal verliest ze niets aan scherpte.”

Dat Merkel vaak de enige vrouw aan de Europese vergadertafel was, had volgens Lagarde geen invloed op haar optreden. “Merkel duikt niet weg voor de confrontatie, laat zich niet meeslepen door emoties. Als haar vrouw-zijn een rol speelde is het omdat Merkels ego kleiner is dan dat van haar meeste mannelijke gesprekspartners.”

Tegen de stroom

Opvallend mild zijn de vier over haar afwachtende opstelling bij het aanpakken van de Griekse en de eurocrisis. Economen, bankiers en nogal wat politici weten zeker dat Merkels aanvankelijke weerzin om Griekenland met miljarden euro’s te stutten en de weeffouten in de eurozone te herstellen, de burger juist miljarden euro’s, vermijdbare armoede en werkloosheid heeft gekost. “Merkel moest systematisch tegen de stroom in roeien”, herinnert Van Rompuy zich. De hardwerkende Duitser keerde zich tegen geld voor de Grieken, zij hadden immers zuinig geleefd, de mediterrane buren leefden erop los. De Bondsdag was verdeeld over de Griekse steunpakketten, alsook de coalitie. Zwaarwegend was, volgens Van Rompuy, dat Duitse economen vasthielden aan de ‘gouden standaard’: eerst zelf de financiën op orde brengen, dan pas hulp. “Een intellectueel onhoudbare positie”, oordeelt Van Rompuy.

De kanselier, die al in mei 2010 waarschuwde dat de Griekse crisis de euro in gevaar bracht, moest wachten tot het Europese belang zichtbaar samenviel met het Duitse belang. Timing is het allerbelangrijkste voor een politicus, zegt Van Rompuy. “Wie te vroeg gelijk heeft, is een profeet. Wie te laat gelijk krijgt, moet geschiedenisboeken gaan schrijven. Timing maakt een toppoliticus.” Juncker wijst op de toenmalige minister van Financiën Schäuble die Griekenland ‘tijdelijk’ uit de eurozone wilde zetten. Een voorstel dat door Merkel terzijde werd geschoven. “Als we die weg waren ingeslagen, had de euro waarschijnlijk niet meer bestaan”, meent Juncker. Lagarde: “Merkel lag aan alle kanten onder vuur: in Duitsland omdat ze te zacht zou zijn voor Griekenland, in Griekenland omdat ze te hard was. Wat telt is dat Merkel behulpzaam was bij het behoud van de eurozone.”

Rutte wil überhaupt niets weten over ‘gedraal’ van Merkel. “Geld weggeven zonder garanties op hervormingen en gezonde overheidsfinanciën, is een infuus aanleggen zonder kans op herstel. Duitsland heeft zich daar terecht tegen verzet, met Nederland bescheiden meeblaffend.” Rutte merkt glimlachend op dat Merkel de linkse Griekse premier Tsipras veranderde in een acceptabele centrumpoliticus. “Ik weet niet hoe, gewoon nieuw spul ingespoten.” De beschuldiging van Polen en Hongarije dat Merkel in 2015 met ‘Wir schaffen das’ bijna 1 miljoen (merendeels Syrische) vluchtelingen aanspoorde naar Europa te komen, vindt evenmin veel weerklank bij de vier. “Merkel heeft de grenzen niet opengezet”, zegt Juncker. “Die grenzen waren open, Merkel heeft ze niet gesloten. Om grote misère voor de vluchtelingen in Hongarije en Oostenrijk te voorkomen.”

Volgens Van Rompuy hebben Merkel en Rutte met de migratiedeal met Turkije een muur gebouwd. “Daarmee hebben ze Europa voor een crisis behoed. Achter de 1 miljoen vluchtelingen die 2015 kwamen, zaten nog eens miljoenen migranten te wachten.”

Erfenis

Over Merkels Europese erfenis hoeft Juncker geen moment na te denken. “Na Merkel kan geen enkele bondskanselier zich veroorloven niet-Europees te zijn. Helmut Kohl (kanselier 1982-1998) was zeer Europees maar ook zeer rationeel, hij verdedigde de Duitse belangen vaak op botte wijze. Gerhard Schröder (1998-2005) had aanvankelijk weinig op met Europa. Ik herinner me een partijcongres in Saarbrücken waarin hij zei: ‘Het zuurverdiende Duitse geld mag niet in Europa verbrast worden!’ Merkel was als wetenschapper rationeel over EU-zaken maar begreep met de tijd dat de EU niet alleen over ratio gaat. Merkel heeft nooit anti-Europese uitlatingen gedaan, verdedigde altijd de beslissingen van EU-toppen als de hare. Dat vergt politieke moed. Dankzij haar is Europa deel van het Duitse staatsbelang geworden, haar opvolgers kunnen dat niet veranderen.”

Vóór Merkel had je de ‘Männerfreundschaft’ Schröder-Chirac, zegt Rutte. “Twee van die shirtfronting kerels die met grote sigaren en een glas whisky de EU bestuurden. Merkels verdienste is dat ze de besluitvorming in de EU van dat Frans-Duitse directorium naar consensus heeft geduwd. Zodat niemand het gevoel had: ik word een deal van Parijs en Berlijn ingerommeld.” Dat zonder Merkel de EU niet meer zou bestaan, gaat Van Rompuy te ver. “Personen spelen een belangrijke rol maar we zijn allemaal schatplichtig aan omstandigheden.” Wel heeft ze de EU wel op beslissende momenten – eurocrisis, migratiecrisis – langs de klippen geloodst. “Redden wat er te redden valt, dat is geen kleine erfenis.”

Rutte prijst haar voor de ‘geopolitieke realiteit’ die ze hem en de andere EU-collega’s bijbracht. “Dan riep ze: ‘Jongens, we kunnen nu wel hard roepen ‘Erdogan is een probleem!’ en ‘Poetin is een probleem!’ maar ze gaan niet weg. We moeten ons tot hen verhouden, ik kan niet de enige zijn die contact met ze heeft.” Daar heeft ze gelijk in. We kunnen natuurlijk allemaal een soort Zweden worden, de nummer 1 van de mensen- en homorechten, maar dan doen we met niemand zaken meer.”

De manier waarop Merkel haar collega’s met de neus op de harde geopolitieke feiten duwt, verdient volgens Rutte alle lof. “Met een haarscherp betoog, uit het hoofd. Dan legt iedereen zijn smartphone even neer. Dan gebeurt waar je als politicus altijd op hoopt als je een zaal toespreekt: dat mensen instemmend knikken.”

Over de vraag of de EU zonder Merkel kan is Van Rompuy kort: de kerkhoven liggen vol onmisbaren. “De karavaan trekt verder. De EU kon ook verder zonder het Verenigd Koninkrijk, er is niets uitgekomen van de voorspelling dat nu de ene na de andere lidstaat zou afhaken.” Ook Rutte voorziet geen breuk of schok. “De nieuwe kanselier zit niet gelijk op het niveau-Merkel, dus iedereen zal bewegen. Maar het systeem van veto’s dwingt tot compromissen.”

En Angela zonder Unie? “Dat kan ze zeker”, zegt Rutte. Juncker denkt dat er een last van haar zal afvallen. “Ik werkte achttien uur per dag, dat was te veel, Merkel maakt nog meer uren. Ze zal opgelucht zijn om na zestien jaar even niet constant overal bovenop te hoeven zitten.”