Polen en Hongarije willen af van koppeling EU-subsidies-rechtsstaat. ‘Politiek wapen van liberale landen’

Een aantal EU-landen wilde pas akkoord gaan met het Europees herstelfonds voor de bestrijding van de economische gevolgen van de coronapandemie als de uitkering van Europees geld voortaan afhankelijk zou zijn van het naleven van de rechtsstaat. In december 2020 werd hierover een akkoord bereikt. Polen en Hongarije lieten meteen weten dat ze het mechanisme zouden aanvechten bij het Europees Hof van Justitie.

Vervolgens escaleerde de ruzie tussen Polen en de Europese Unie. Belangrijkste twistpunt was de tuchtkamer, die volgens de Europese Commissie wordt gebruikt om rechters te straffen die de conservatieve regering onwelgevallig zijn. In deze kwestie won de Commissie drie zaken bij het Hof. Daarop bepaalde het Constitutioneel Tribunaal in Warschau vorige week dat Pools recht in bepaalde situaties boven EU-recht gaat. Met andere woorden: Polen mag sommige uitspraken van het Europees Hof aan zijn laars lappen.

Mede vanwege deze ruzie heeft de Commissie de betaling van gelden uit het herstelfonds opgeschort, 36 miljard voor Polen en 7,2 miljard voor Hongarije. Moet zij gaan betalen als ze de zaak verliest? Nee. De Commissie beroept zich op ‘landenspecifieke aanbevelingen’ die zij elk jaar aan alle lidstaten doet. Daarin worden Polen en Hongarije opgeroepen de onafhankelijkheid van de rechtspraak te herstellen. De goedkeuring van het rechtsstaatmechanisme door het Europees Hof zou de Commissie wel een nieuw, juridisch stevig verankerd instrument geven. Het mechanisme geldt al vanaf 1 januari 2021, maar de Commissie heeft beloofd het pas te gebruiken als het Hof er zijn goedkeuring aan heeft verleend.

Ter zitting presenteerden Polen en Hongarije zich als grote vrienden van de rechtsstaat. Zij noemden het rechtsstaatmechanisme een politiek wapen van de liberale meerderheid in de EU tegen landen die een conservatieve koers willen varen. De criteria zouden zo vaag zijn dat ze op elk moment tegen Polen en Hongarije gebruikt kunnen worden. Bovendien bestaat er al een strafprocedure binnen de EU, betoogden zij, de Artikel 7-procedure waarmee lidstaten onder meer hun stemrecht kan worden ontnomen.

Vertegenwoordigers van de Europese instellingen en tien lidstaten bestreden tijdens de zitting  de opvatting dat het rechtsstaatmechanisme een gelegenheidswet tegen politieke tegenstanders is. Het mechanisme is niet vaag, maar gericht op misbruik van EU-gelden, zeiden zij. Zonder onafhankelijke rechtspraak is toezicht op EU-geld niet mogelijk. Bovendien is Hongarije de lidstaat waar verreweg de meeste fraude met EU-geld wordt geconstateerd door OLAF, het anticorruptiebureau van de EU. De Artikel 7-procedure biedt in de praktijk geen soelaas, omdat een lidstaat slechts het stemrecht kan worden ontnomen door een unanieme beslissing van de regeringsleiders. Polen zal altijd Hongarije dekken, en omgekeerd. Het rechtsstaatmechanisme is een nieuw instrument dat helaas hard nodig is, aldus de tegenstanders van Polen en Hongarije.

De verwachting is dat Polen en Hongarije deze zaak zullen verliezen, al was het maar omdat de juristen van de Europese Commissie het rechtsstaatmechanisme zo hebben opgesteld dat het een toets van het Hof moet doorstaan. Waarschijnlijk zal het Hof wel meer duidelijkheid geven over de manier waarop het mechanisme mag worden toegepast, denkt John Morijn, hoogleraar recht en politiek in de internationale betrekkingen, die bij de zitting in Luxemburg aanwezig was. In Brussel zeggen sommige juristen dat het mechanisme slechts beperkt kan worden toegepast, als er daadwerkelijk fraude met EU-geld is geconstateerd. In juli bracht Morijn met twee Amerikaanse hoogleraren een rapport uit over Hongarije, waarin zij een veel bredere interpretatie gaven. Het opschorten van subsidies is ook mogelijk als de rechtsstaat systematisch wordt geschonden, was hun oordeel. De uitspraak van het Hof laat waarschijnlijk enkele maanden op zich wachten.