De slordige ondertiteling doet u heel wat nuances in ‘Squid Game’ missen: een vertaler brengt u bij

Op welk Vlaams schoolplein speelden kinderen ooit het spel ‘Rood licht, groen licht’? Juist, dat bestaat niet. ‘Een, twee, drie, piano’ kennen we wel. Dat is het spel waarbij je van het ene naar het andere eind van het speelveld moet lopen. Zodra degene aan de overzijde ‘piano’ roept en zich omdraait, moet je stoppen. Beweeg je dan nog, dan ben je af.

In Squid Game, sinds kort de populairste serie uit de geschiedenis van Netflix, worden de deelnemers meteen geëxecuteerd als ze af zijn, maar daar gaat het hier even niet om. Had de eerste aflevering in de vertaling niet gewoon ‘Een, twee, drie, piano’ moeten heten, in plaats van ‘Rood licht, groen licht’ – een vertaling van het in de Verenigde Staten gebruikte ‘Red Light, Green Light’?

Muggenzifterij misschien, maar het zijn niet de enige vertaalfouten die langskomen in de hitserie over mannen en vrouwen uit de Zuid-Koreaanse onderklasse die meedoen aan een dodelijke afvalrace met kinderspelletjes, ter vermaak van enkele superrijken. Op sociale media ontstond de afgelopen weken rumoer over de vele onvolkomenheden in de ondertiteling, waardoor de meer dan honderd miljoen kijkers essentiële nuances zouden missen.

Neem de scène waarin Mi-nyeo verhindert dat Deok-su, een badass met de tatoeage van een slang op zijn wang, de Noord-Koreaanse deelneemster met een mes te lijf gaat. Mi-nyeo is een vrouw van de straat en beseft dat ze bescherming nodig heeft om te overleven. Ze probeert zich in te likken bij de groep sterke mannen rondom Deok-su en redt en passant het leven van de Noord-Koreaanse. “Ik kan veel meer dan dit magere meisje... op veel manieren”, zegt ze flirterig tegen het bendelid, waarop hij smaalt en zegt: “Ben je zo goed?” Daarop betrekt het gezicht van Mi-nyeo, maar uit de ondertiteling blijkt niet waarom. Wat in de vertaling ontbreekt, is dat Deok-su haar aanspreekt met Ajumma, dat in Korea wordt gebruikt voor oudere vrouwen. Het is de eerste van vele keren dat de crimineel Mi-nyeo kleineert. “En dat op jouw leeftijd?”, was dus beter geweest. 

De discussie over de haperende vertaling werd aangezwengeld door de Amerikaans-Koreaanse comedienne Youngmi Mayer, die op TikTok een aantal fouten langsliep. Een van deze video’s werd meer dan 12 miljoen keer bekeken. Later kwam Mayer enigszins op haar kritiek terug, nadat was gebleken dat ze de ondertiteling voor doven en slechthorenden had aangezet (de zogenaamde closed captions). Die is gebaseerd op de Engelse nagesynchroniseerde versie en is niet te vergelijken met de ondertiteling. Maar ook toen Mayer de gewone ondertiteling erbij pakte, ontdekte ze veel fouten. Op Twitter ontstond een discussie over de vraag of niet-Koreaanssprekenden wel genoeg meekrijgen van de serie.

Is het echt zo erg? We namen de proef op de som door vertaler Mattho Mandersloot, die Koreaanse romans vertaalt naar het Nederlands en ervaring heeft met ondertitelen, te vragen de vertaling van Squid Game door te pluizen en enkele essentiële passages juist te vertalen.

Mandersloot noemt de kwaliteit van de vertaling ‘wisselvallig’. Het merendeel is acceptabel, maar er zijn veel slordigheden. “Ik ga zo aan bood”, zegt de jonge rechercheur tegen zijn chef als hij op het punt staat clandestien mee te reizen naar het speleiland.

Kan gebeuren natuurlijk, maar Mandersloot telde in één aflevering (nummer zes) maar liefst 108 kleine en grote fouten in 664 zinnen. “Als ik deze tekst tijdens mijn studie had ingeleverd, was ik gezakt.”

Een van de oorzaken voor de haperende vertaling is het feit dat Squid Game niet vanuit het Koreaans, maar vanuit het Engels naar het Nederlands is vertaald. Een kromme zin als ‘Ik wou hem een robot voor zijn verjaardag kopen’, kon alleen ontstaan doordat Engels als tussentaal werd gebruikt (en omdat de vertaler slordig was).

Voor veel niet-Engelstalige series laat Netflix eerst een Engelse vertaling maken, die vervolgens als mal voor andere talen wordt gebruikt. Dat is goedkoper en sneller, want je hoeft in het geval van Squid Game niet in elk land op zoek naar een vertaler vanuit het Koreaans. Tijd is geld. Om het proces nog eens te versnellen wordt soms zelfs een machinevertaling gebruikt. Zo is de Spaanse ondertiteling van Squid Game door de computer gedaan.

De anglicismen daargelaten, stoort Mandersloot zich vooral aan de vele inconsistenties. Er bestaat in Korea een belangrijk verschil tussen formeel en informeel taalgebruik, maar in de Nederlandse ondertiteling wordt de beleefde aanspreekvorm wisselend met ‘je’ en ‘u’ vertaald. Dat komt waarschijnlijk doordat de vertalers het Engelse ‘you’, dat zowel ‘je’ als ‘u’ kan betekenen, niet altijd goed hebben geïnterpreteerd. ‘Ik ben blij dat je nog leeft’, zegt de Pakistaanse arbeidsmigrant Ali na de eerste spelronde tegen hoofdpersoon Gi-hun. Dat strookt niet met de extreem onderdanige positie die Ali inneemt. Hij spreekt zijn spelgenoten zelfs aan met de eretitel sajangnim (‘baas’, in deze context). Ook buigt hij voortdurend. Herkenbaar gedrag voor een migrant in het vrij xenofobe Zuid-Korea.

In een scène met Ali en de gevallen zakenman Sang-woo gaat het nog een keer mis. Het verschil tussen beiden kan bijna niet groter zijn. Sang-woo heeft gestudeerd aan een van de beste universiteiten van het land, een belangrijke prestatie in Zuid-Korea, waarvoor hij zelfs door zijn oude buurtgenoot Gi-hun voortdurend wordt geprezen. Ali is Ali. In de nacht voor het knikkerspel, waarbij de Pakistaan en de econoom een team vormen, houden ze samen de wacht. Dan ontspint zich de volgende dialoog:

Sang-woo: ‘Je heet Ali, toch? Hoe oud ben je?’

Ali: ‘Ik ben 33.’

Sang-woo: ‘Noem me maar Sang-woo.’

Ali: ‘Mag ik dat doen... Sang-woo?’

In werkelijkheid zegt de Koreaan tegen Ali dat die hem hyung mag noemen. Dat betekent ‘oudere broer’ en is voorbehouden aan (oudere) mannen met wie je een speciale band hebt. Daarom vraagt Sang-woo eerst naar Ali’s leeftijd. Het is een betekenisvol moment, waarmee de twee mannen dichter bij elkaar komen te staan.

Mandersloot erkent dat dit een moeilijk te vertalen scène is. Een directe vertaling (‘Je mag me grote broer noemen’) snapt niemand, dus je parafraseert. Mandersloot oppert het volgende alternatief:

Ali: ‘Ik ben 33.’

Sang-woo: ‘Dan mag je me bij mijn voornaam noemen.’

Waarmee het verband tussen de aanspreekvorm en Ali’s leeftijd in elk geval is hersteld.

De vraag is gerechtvaardigd of de bingende bankzitter ook met de juiste vertaling deze nuances had opgemerkt. De ondertitelaar heeft nogal wat beperkingen, zoals de zinslengte (gemiddeld maximaal 42 tekens, inclusief spaties). Hij moet vaak sowieso inkorten en versimpelen om de boodschap soepel over te brengen. Vertaler Darcy Paquet, die de Zuid-Koreaanse Oscar-hit Parasite vertaalde, benadrukte in een lezing dat compromissen onvermijdelijk zijn. “Het komt vaak voor dat je moet kiezen voor een vertaling die er net naast zit, maar die wel beknopt en toegankelijk is en die de kijker niet afleidt.”

Toch meent Mandersloot dat Squid Game beter had gemoeten. “Dat er nuance verloren gaat, is onvermijdelijk. Maar bij een Netflix-serie van dit kaliber kunnen grote fouten niet door de beugel.” Als voorbeeld noemt hij weer bendelid Deok-su, die vloekend en tierend door het leven gaat.

Omdat scheldwoorden in geschreven vorm meer impact hebben, worden ze in ondertitels vaak afgezwakt, zegt Mandersloot. Ook hebben opdrachtgevers vaak een lijst met verboden scheldwoorden. Maar in het geval van Deok-su is de vertaler te voorzichtig, waardoor de crimineel ineens oubollig overkomt. Als hij zijn handlanger uitmaakt voor gaesaekki (letterlijk ‘hondenzoon’), laat de vertaler hem ‘kleine opdonder’ zeggen, wat veel te soft is voor de Koreaanse crimineel. Als hij de vluchtelinge voor ‘Noord-Koreaans kreng’ uitmaakt, wordt dat helemaal weggelaten.

De haperende vertaling is extra pijnlijk omdat niet-Engelse films en series steeds populairder worden op Netflix. Denk aan het Spaanse La casa de Papel of het Duitse Dark. Squid Game werd in 31 talen ondertiteld en in nog eens 13 landen nagesynchroniseerd. Zelfs de Amerikaanse kijkers lijken te wennen aan ondertiteling, een reden waarom de streaminggigant dit jaar 430 miljoen euro investeerde in Zuid-Koreaanse content. Zou het dan ook niet wat meer kunnen betalen voor een goede vertaling?

Volgens Esther Daams van de Nederlandse Auteursbond besteedt Netflix het vertaalwerk aan freelancers uit via een eigen onlineplatform of via grote vertaalbureaus. In beide gevallen varieert de kwaliteit van de vertaling sterk, vooral vanwege de kleine vergoedingen. “De meeste ervaren vertalers schrikken terug vanwege de geboden tarieven”, aldus Daams. De bureaus komen ermee weg omdat er voor het Engels meer dan genoeg vertalers zijn.

Wat ook niet helpt, is dat de vertalers onder tijdsdruk hun werk moeten doen. “Vaak gaat een seizoen van een serie in zijn geheel naar een ondertitelbureau, met een heel krappe deadline. Dan is er meestal geen tijd om de serie door één persoon te laten ondertitelen.”

Een goede vertaling van Squid Game en andere niet-Engelstalige series is extra belangrijk omdat de kijker sneller de (culturele) context mist. De reden dat de moeders van hoofdpersonen Gi-hun en Sang-woo allebei op straat eten verkopen, is dat het Zuid-Koreaanse pensioensysteem pas in de jaren negentig op poten is gezet. Veel ouderen moeten dus doorwerken tot ze erbij neervallen. Dat staat in schril contrast met de welvaart van het land, Zuid-Korea is de elfde economie van de wereld. De inkomensongelijkheid waar de serie tegen lijkt te ageren, is maar iets groter dan in België.

Toch legt Squid Game de vinger op de zere plek. Die van het ontbreken van een goed vangnet voor gemarginaliseerde groepen, zoals de aan lager wal geraakte deelnemers aan het Inktvissenspel, arbeidsmigranten als Ali en Noord-Koreaanse vluchtelingen. Als iemand aan het Noord-Koreaanse vluchtelingenmeisje Sae-byeok vraagt waarom ze naar Zuid-Korea is gevlucht, zegt ze: “Ik dacht dat het hier beter was.”

Noord-Koreanen spreken min of meer dezelfde taal, maar leven verder in een compleet andere samenleving. Veel vluchtelingen hebben moeite hun weg te vinden in het hyperkapitalistische zuiden, en de meeste Zuid-Koreanen moeten weinig van ze hebben. Dat wordt in de serie nog eens benadrukt als Sae-byeok zegt dat ze de kinderspelletjes zoals ‘Een, twee, drie, piano’ nooit heeft geleerd.

Maar ook hier hadden de vertalers het beter kunnen doen, zegt Mandersloot. Het valt de Koreaanssprekende kijker namelijk onmiddellijk op dat ze tegen haar broertje met een Noord-Koreaans accent praat, terwijl ze dat tijdens de rest van de serie niet doet. Met andere woorden, ze heeft zich haar accent afgeleerd en verbergt het in het bijzijn van Zuid-Koreanen. Dit had de vertaler simpel op kunnen lossen door [in Noord-Koreaans accent] eraan toe te voegen. Maar volgens Daams van de Auteursbond mag dit in de praktijk alleen in de ondertiteling voor doven en slechthorenden. “Er is al veel te weinig ruimte, dus voor voetnoten is geen plek.”

Overigens laten de makers hier ook een steek vallen. Sae-byeok vertelt dat ze met het prijzengeld haar moeder uit Noord-Korea wil smokkelen en haar broertje uit het weeshuis wil halen. Later in de serie wordt haar broertje inderdaad gered, maar over de moeder wordt nooit meer gesproken. Dat lag misschien te politiek gevoelig. Een begrijpelijke omissie, maar in de serie zou je er zonder pardon voor worden neergeknald.