‘De klimaatverandering verandert baby’s in de baarmoeder: ze worden vatbaarder voor hartziekten’

Wilfried Gyselaers: “The Lancet publiceerde onlangs een verontrustend ­artikel waarin wetenschappers vier wereldcrises opsommen die de gezondheid van de mensheid bedreigen: de coronapandemie, de milieuvervuiling, het verdwijnen van de biodiversiteit en de klimaatverandering. Dan hebben we een serieus probleem. The Lancet is een instituut, maar er is niet naar geluisterd. Daarom hebben alle vakbladen nu samen de noodklok geluid.”

“Zonder nieuwe maatregelen wordt de klimaatcrisis over enkele generaties de grootste bedreiging voor onze gezondheid. We zien nu al de eerste effecten. In de top tien van dodelijkste natuurrampen van de voorbije veertig jaar staan twee hittegolven. In 2010 stierven 56.000 mensen tijdens een hittegolf in Rusland, en in 2003 overleden 70.000 mensen in Centraal-Europa. Ter vergelijking: dat is twee à drie keer meer dan de Belgische sterftecijfers door Covid-19 sinds het begin van de crisis tot nu, maar dan geconcentreerd in enkele weken.”

Is de hitte ook in West-Europa al een probleem?

“Ja. Tijdens hittegolven ligt de ­oversterfte merkelijk hoger. In Frankrijk en Duitsland sterven 20 tot 30 procent meer mensen tijdens een hittegolf. Het Verenigd Koninkrijk tekende onlangs zelfs 66 procent meer overlijdens op. Er bestaat ook een studie over hittegolven in Antwerpen. Boven de 26 graden sterven er meer mensen dan gewoonlijk. Bij een dag van 36 graden is er 27 procent oversterfte en zijn er bijna 80 procent meer ziekenhuisopnames.”

Neemt het aantal hittegolven toe in Europa?

“Ja. In vergelijking met de periode 1850-1899 is de gemiddelde temperatuur in ons land met 2 graden gestegen. Wetenschappers schatten dat we in België over enkele decennia 27 hittegolfdagen per jaar zullen hebben. Dat is één maand per jaar waarin de temperatuur hoger ligt dan veilig is voor veel mensen. Tijdens de voorbije twintig jaar is het aantal overlijdens door hitte bij 65-plussers met de helft toegenomen.”

Wat doet het precies met ons lichaam?

“We riskeren een zonneslag, slapen korter en slechter, of we drogen uit en krijgen darmklachten. Mensen met een nierziekte zijn extra kwetsbaar, want hun nieren gaan slechter functioneren. En bij hartpatiënten verhoogt de bloeddruk door de uitdroging, wat tot een infarct kan leiden. Ook kinderen met astma krijgen het lastiger. Hittegolven vallen namelijk samen met een grotere luchtvervuiling en hogere ozonconcentraties. Volgens een Europese studie zal het aantal overlijdens en ziekenhuisopnames door ozon en luchtvervuiling in ons land met meer dan de helft ­stijgen tegen 2060: ze hebben het over vijf- tot zeshonderd ozondoden per jaar. Het risico op hersenbloedingen neemt ook toe. En voor sommige mensen met psychische problemen kunnen de hitte en de gevolgen daarvan de druppel te veel zijn, waardoor we ook in die groep meer opnames en sterftes zien.”

“Er zijn ook indirecte gevolgen: mensen raken in shock en verdrinken omdat ze in te koud water springen, arbeiders werken in ongezonde omstandigheden... Kortom, hitte is ronduit slecht voor ons lichaam. Volgens het VN-klimaatrapport zal hittestress in België tegen 2050 zo’n duizend mensen extra het leven kosten per jaar – dat is bijna twee keer meer dan het aantal verkeersdoden per jaar in ons land. Het rapport verwacht ook zestigduizend bijkomende ziekenhuisopnames per jaar. Tijdens hittegolven wordt de gezondheidszorg extra belast, wat de kwaliteit aantast.

“Er zijn ook ingrijpende maatschappelijke gevolgen. Mensen zijn minder productief en onze infrastructuur kan het begeven: asfalt komt omhoog en kan smelten, sporen blokkeren, bruggen worden onbruikbaar. Dat leidt nu al tot economische schade en het zal op termijn een structureel probleem worden. De Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO) schat dat de klimaatverandering ons land tegen 2050 jaarlijks 9 miljard euro extra zal kosten. Dat heeft gevolgen voor de financiering van de gezondheidszorg, en de bestrijding van armoede en werkloosheid. De klimaatverandering behelst ook meer dan hittegolven: er is de stijging van de zeespiegel, en we krijgen periodes van ­droogte en extreem weer, die ­kunnen leiden tot overstromingen zoals in Wallonië dit jaar, die aan 41 mensen het leven hebben gekost.”

Tegelijk worden de winters zachter: is dat niet positief?

“Ja, maar dat is verwaarloosbaar in vergelijking met de negatieve gevolgen van de hittegolven en andere extreme weersomstandigheden. Ik woon in Limburg en ben een ­zestiger: voor ons is het nog aangenaam. We zijn een champagne- en wijnstreek geworden en het weer is vaak ­mooier, het lijkt wel alsof we in Zuid-Frankrijk wonen. Maar voor de volgende generaties wordt het minder plezierig.”

U had het over lucht­wegaandoeningen. Zal hooikoorts eerder de regel dan de uitzondering worden?

“Het aantal mensen met hooikoorts neemt nu al toe. Wetenschappers verwachten over enkele decennia een verdubbeling tot verdriedubbeling van het aantal patiënten met hooikoorts en allergieën in het algemeen. Hogere temperaturen leiden ook tot een langer en intenser groei- en bloeiseizoen, en dus tot een langer pollen- en hooikoortsseizoen. Volgens Nederlandse cijfers is het groeiseizoen nu gemiddeld zes weken langer dan honderd jaar geleden. Een hogere CO₂-concentratie vergroot ook de pollenproductie van planten. We zullen in de toekomst meer niezen, dat is zeker.”

WESTNIJLVIRUS

U bent gynaecoloog. Merkt u de gevolgen van de klimaatverandering in uw praktijk?

“Ja. Ik leid een onderzoeksproject over de bloeddruk van zwangere vrouwen. We zien dat ze tijdens hittegolven meer vocht verliezen dan ze kunnen drinken. Dat ontregelt de bloedvaten. Wanneer de temperatuur weer zakt, stijgt hun bloeddruk en krijgen ze vroeger weeën. Na elke hittegolf is er een piek van vroeggeboorten. Dat houdt altijd risico’s in voor het kind. Buitenlandse onderzoeken hebben bovendien meer zwangerschapsvergiftiging vastgesteld tijdens hittegolven, net als een lager gewicht bij pasgeborenen.”

“Mijn collega aan de Universiteit Hasselt, professor milieu-epidemiologie Tim Nawrot, werkt aan een zeer boeiende meerjarenstudie. Hij test bloedstalen van pasgeboren baby’s, hun mama’s en de moederkoek om te onderzoeken of er een verband is met de luchtvervuiling, die groter is bij warm weer. De eerste resultaten zijn duidelijk: kinderen die in de baarmoeder zijn blootgesteld aan meer luchtvervuiling, zitten genetisch anders in elkaar. Ze zullen vatbaarder zijn voor hart- en vaatziekten. De klimaatverandering heeft dus een invloed op de programmering van baby’s in de baarmoeder. Dat probleem zal alleen maar ernstiger worden.”

Waarover maakt u zich het meest zorgen?

“Over nieuwe infectieziekten. Het coronavirus heeft ons hopelijk wakker geschud. We mogen van geluk spreken dat het ‘maar’ Covid-19 was, en niet een ziekte zoals ebola. Het ebolavirus komt ook van vleermuizen, maar in zo’n epidemie ­zouden we véél meer sterftes hebben gehad (70 tot 90 procent van de ebolapatiënten overlijdt, red.).”

“Sommige tropische insecten en dieren zullen in Europa kunnen gedijen door de klimaatverandering. De malariamug zit nu al veel noordelijker in Afrika dan enkele jaren geleden. Het is een kwestie van tijd voor die mug in Europa opduikt. Maar op dit moment is er ­vooral bezorgdheid over muggensoorten die het westnijlvirus kunnen verspreiden. Als je gestoken wordt, kun je griep­achtige symptomen krijgen en riskeer je zelfs een hersenvliesontsteking. Het virus is al aangetroffen in dieren in Duitsland en Midden-Europa.”

“Er werd enkele jaren geleden ook al gewaarschuwd voor de mug die onder meer dengue en zika verspreidt. Als gynaecoloog baart dat me grote zorgen: zwangere vrouwen die besmet raken met het zikavirus, kunnen baby’s met ernstige afwijkingen aan de hersenen baren.”

“Minder spectaculair, maar evenmin aangenaam is de opmars van beestjes zoals de eikenprocessierups. Wanneer ik nu mijn haag scheer, waaien de haartjes op mijn armen en mag ik me enkele dagen krabben. En een collega-arts lag wekenlang op intensive care omdat hij in de tuin gebeten was door een knaagdier dat drager was van het hantavirus (dat nier- en leverklachten kan veroorzaken, red.). Twintig jaar geleden was er van die ziekten nauwelijks sprake in West-Europa. Door de hogere temperaturen kunnen muggen en teken bovendien steeds langer actief blijven.”

In Nederland verdrievoudigde het aantal tekenbeten tussen 1994 en 2005. Sindsdien is dat cijfer niet meer gedaald.

“Bij ons worden jaarlijks 8.800 Belgen gebeten door een teek. Teken brengen de ziekte van Lyme over, maar mogelijk ook ­andere aandoeningen. We weten immers dat spinnen in de tropen ook andere viruskiemen dragen, zoals die van de congokoorts of de hazenpest. De EU heeft de lidstaten gevraagd extra alert te zijn bij het registreren. In de tussentijd is het belangrijk om jezelf na een wandeling in de natuur altijd op teken te controleren.”

“Het aantal beten piekte in 2020 in België, al is dat wellicht te verklaren doordat we zoveel hebben gewandeld tijdens de coronacrisis. Controleer ook je hond, want teken kunnen uit zijn vacht nog op jou springen. Een hond of een kat wordt zelf gelukkig niet ziek van een tekenbeet.”

In de algemene opleiding geneeskunde wordt nog altijd met geen woord over tropische ziekten gerept, is dat niet vreemd?

“Dat moet veranderen. Bewustmaking is de eerste stap, en daar zijn we nu mee begonnen via de gezamenlijke publicatie in onze vakbladen. Dat we nu onze oproep hebben geplaatst, is geen toeval. In de covidcrisis ­hebben wetenschappers, en met name de virologen, het voortouw genomen. Als het gaat over onze gezondheid en de klimaatcrisis, moeten de artsen en epidemiologen meer uitleg geven. Landen als ­België geven systematisch te weinig uit aan het voorkomen van ziekten, en te veel aan de behandeling. Dat moet anders voor de klimaatverandering. Het liefst door die tegen te gaan, en in de tussentijd door de effecten op te vangen. We moeten mensen bewust maken van de gevaren van hittegolven, steden koeler houden, enzovoort.”

GEEN APOCALYPS

De gezondheidseffecten die u aanhaalt, gaan alleen over onze streken.

“Inderdaad. Maar globaal zal de opbrengst van de landbouw verminderen, waardoor in veel gebieden ondervoeding dreigt. Ook in Zuid- en Centraal-­Europa zal de oogst problematisch worden. Wetenschappers geven vaak het voorbeeld van de Hongerwinter in Nederland in 1944-’45. Toen waren veel zwangere vrouwen ­ondervoed. Bij hun kinderen zijn later meer hart- en vaatziekten en stofwisselingsziekten vastgesteld.”

“Arme landen worden zwaarder getroffen door de klimaatverandering, terwijl ze er het minst toe hebben bijgedragen en de minste middelen hebben om zichzelf te beschermen. Veel gebieden in Afrika worden nu al vaker dan vroeger getroffen door voedselschaarste, niet ­zelden in combinatie met ­droogte en andere natuurrampen. Dat maakt hun bevolking nog zwakker en vatbaarder voor gezondheidsproblemen. Het zal ongetwijfeld vluchtelingenstromen richting Europa op gang brengen.”

Wat ons naadloos bij zwemmen in zee brengt: door de klimaatverandering zou dat gevaarlijker zijn, en ook zwemmen in plassen en meren is af te raden. Klopt dat?

“Europa waarschuwt daar al langer voor. Door het warmere weer zijn er meer blauwalgen in vijvers en meren. Als je daarmee in aanraking komt, kun je jeuk, blaren, hoofdpijn, koorts en soms zelfs een longontsteking krijgen. Door de extreme neerslag kan ongezuiverd rioolwater bovendien onze zwemwateren vervuilen.”

“Maar ik wil geen apocalyptische boodschap brengen, want het probleem valt nog deels op te lossen. Dit najaar vinden er drie cruciale bijeenkomsten van de ­Verenigde Naties plaats: ­vorige maand was er al de ­jaarlijkse algemene vergadering, later in oktober is er de top over biodiversiteit in het Chinese Kunming en in november de klimaatconferentie in Glasgow. Die bijeenkomsten zijn essentieel om grote acties te coördineren.”

 “We hoeven niet fatalistisch te zijn, we kúnnen iets verwezenlijken. Tussen 1999 en 2020 is de kwaliteit van het Belgische zwemwater spectaculair verbeterd: van 65 procent plekken met uitstekende waterkwaliteit naar bijna 99 procent vandaag. Dat komt voornamelijk door het waterzuiveringsbeleid.”

© HUMO