© Gecko

Oudste opname "Strijkkwartet" Peter Benoit ontdekt in VRT-archief na digitalisatie via nieuwe technologie

Een opname uit 1944 van het "Strijkkwartet" van componist Peter Benoit is opgedoken in het VRT-archief. Tot nu toe werd gedacht dat de vroegste opname van dat werk van 1955 dateerde. De opname stond op een van de zwaar beschadigde 78-toerenplaten die in Parijs gedigitaliseerd zijn dankzij de nieuwe Saphir-technologie. Vandaag, op de UNESCO Werelddag voor Audiovisueel Erfgoed, stelt de VRT het SIRDUKE-digitaliseringsproject voor. 

De VRT heeft al ruim 47.000 lak- en schellakplaatkanten gedigitaliseerd in samenwerking met meemoo, dat is het Vlaams instituut voor het archief en het Franse bedrijf Gecko. Een tijd geleden ontwikkelde het INA (Nationaal Audiovisueel Archief) in Parijs een machine en software om zwaar beschadigde en uiterst fragiele lakplaten (beter bekend als de 78-toerenplaat) optisch te kunnen digitaliseren. 

Een 50-tal fragiele lakplaatkanten die in het archief van de VRT zaten, bleken in aanmerking te komen om in het testproject in samenwerking met het INA opgenomen te worden, net omdat ze zo zwaar beschadigd waren dat ze door de openbare omroep zelf niet gedigitaliseerd konden worden. Het ging om platen die niet meer met de naald uitgelezen konden worden. 

Saphir-technologie? 

De ontwikkelde software en hardware van het INA kreeg de naam Saphir, een machine die de groef van een plaat tot in het kleinste detail fotografeert. Nadat de macrofoto's minutieus aan elkaar worden gezet, neemt speciaal ontwikkelde software de diepte en vorm van de groef onder de loep.

Daarna wordt deze informatie omgezet in een geluidsgolf die afgespeeld kan worden door een computer. Dit bleef tot voor kort een experimentele technologie.  

"Opname uit 1944 is een vondst"

Op een aantal van die lakplaten stonden ook composities die niet opnieuw samengesteld konden worden. In Parijs is dat nu wel gebeurd en zo is er onder meer een uitvoering uit januari 1944, het laatste jaar van de Duitse bezetting, ontdekt.

Het gaat om een opname van het "Scherzando", het tweede deel van het "Strijkkwartet" van componist Peter Benoit (1834-1901). Het werk werd in januari 1944 gespeeld in de Flagey studio's in Elsene door het kwartet van violist Carlo Van Neste.

Benoit was een componist uit de 19e eeuw, die in 1898 directeur van Koninklijk Vlaams Muziekconservatorium van Antwerpen werd. Hij componeerde het "Strijkkwartet" in 1858, tijdens zijn studiereis door Duitsland. Het was zijn enige strijkkwartet en tot nu werd aangenomen dat de vroegste opname van het werk dateerde van 1955. "Dit is een vondst", bevestigt het Studiecentrum voor Vlaamse muziek. 

Beluister hier de pas ontdekte opname uit 1944:

Waar een naald geen contact kon maken met de plaat, heeft een grote gekleurde lichtstraal het signaal uit de groef van de plaat toch kunnen uitlezen. Al die files worden nu in het archiefbeheersysteem van VRT geïmporteerd en zullen daarna verder verwerkt worden.

© VRT

"We hebben dankzij dit project alvast het grootste deel van onze verloren gewaande producties in de lakplatencollectie kunnen redden", zegt Klaas Janssens, geluidstechnicus bij het VRT-archief. "We kunnen nu deze audiofiles toevoegen aan onze collectie en digitaal restaureren. Ons erfgoed is gered. Daar zijn we blij om!"

We toveren geluid terug tot leven waarvan iedereen dacht dat het reddeloos verloren was.

Brecht Declerq, manager Digitalisering en Acquisitie meemoo

“Met het SIRDUKE-project toveren we geluid terug tot leven waarvan iedereen dacht dat het reddeloos verloren was", zegt Brecht Declercq, manager Digitalisering en Acquisitie meemoo. "Na eerdere experimenten in de VS, Frankrijk en Zwitserland zijn we blij dat we de werkbaarheid van deze methode mee hebben kunnen valideren.”  

SIRDUKE staat voor Saphir Innovatively Rescues VRT Disks Using Knowledge and Equipment, met een knipoog naar Stevie Wonder’s bekende nummer "Sir Duke" (en het zinnetje "Just because a record has a groove, don't make it in the groove"), dat dan weer een verwijzing is naar jazzcomponist en  -muzikant Duke Ellington. 

Waarom is digitalisering zo belangrijk?

De digitalisering van schellak- en lakplaten is van enorm belang voor de bewaring en bescherming van de commerciële muziek en radio-opnames uit de eerste helft van de 20e eeuw. Schellakplaten bevatten meestal commerciële muziek, maar van specifieke opnames zijn er slechts enkele exemplaren. Daarom is het belangrijk ze te bewaren en te beschermen.

De schellakplaat was in de eerste helft van de 20e eeuw de meest succesvolle geluidsdrager tot de goedkopere en minder breekbare vinyl op het toneel verscheen. De lakplaat werd voornamelijk gebruikt voor opnames van of voor de radio en was van de jaren 30 tot 50 erg populair

© Gecko

Schellak- en lakplaten werken volgens hetzelfde mechanische principe, maar het materiaal waaruit ze zijn gemaakt verschilt. Van beide soorten zijn er meerdere groottes en afspeelsnelheden en bestaat de afspeelapparatuur nog altijd.

De platen zelf zijn echter vaak beschadigd omdat er in de groeven makkelijk schimmel en vuil ontstaat. Bovendien zijn de platen breekbaar en schilferen ze makkelijk af onder invloed van schommelingen in temperatuur en luchtvochtigheid. De digitalisering van afgeschilferde platen is erg duur.

Meest gelezen