Verrassende wending in moord op Malcolm X: twee veroordeelden 55 jaar later gezuiverd van alle blaam

De zaak, waarover al decennialang serieuze twijfels bestaan en waarnaar talloze historici en journalisten onderzoek deden, werd begin vorig jaar opnieuw tot leven gebracht toen de Netflix-documentaire Who Killed Malcolm X verscheen. In die serie kwam een theorie naar voren die stelde dat twee van de drie veroordeelde mannen onschuldig waren, terwijl enkele van de echte moordenaars juist waren ontsnapt.

Die theorie klopt grotendeels, zo blijkt 22 maanden later. Sterker nog: donderdag gaf het Openbaar Ministerie van Manhattan toe dat er ernstige fouten zijn gemaakt tijdens het proces en dat de veroordeling mede tot stand kwam omdat de FBI en de politie van New York in de jaren zestig belangrijk bewijs hadden achtergehouden. “Deze mannen hebben niet de gerechtigheid gekregen die ze verdienden”, aldus officier van justitie Cyrus Vance jr. tegen The New York Times.

Gedurende de roerige en bloedige jaren zestig was Malcolm X samen met Martin Luther King een van de belangrijkste bepleiters van gelijke rechten van zwarte Amerikanen. Waar King vooral geweldloos verzet predikte, zei de veel radicalere X juist dat “elk noodzakelijk middel” geoorloofd was om zwarte burgers te verdedigen. Mede door die harde opstelling was X vorig jaar nog een van de belangrijkste inspiratiebronnen voor de activisten van Black Lives Matter.

Waarom Malcolm X precies vermoord werd, is altijd onderwerp van debat gebleven. Wel is duidelijk dat er op 21 februari 1965, vlak nadat X begonnen was aan een toespraak in de Audubon Ballroom in New York, drie gewapende mannen op hem afliepen die hem ter plekke executeerden. In de zaal zaten onder meer zijn zwangere vrouw en drie van zijn dochters.

Een van de drie schutters, Mujahid Abdul Halim, werd ter plekke gearresteerd, maar de overige twee daders wisten te ontkomen. Hoewel beiden zeiden nooit op de plaats delict aanwezig te zijn geweest - een alibi dat werd bevestigd door meerdere van hun vrienden en familieleden - werden ook Aziz en Islam een aantal dagen later gearresteerd en binnen een paar maanden tot levenslang veroordeeld. Dat gebeurde, zo blijkt nu, na een proces waarbij de waarheid nooit de hoogste prioriteit had.

“De moord op Malcolm X was een historische gebeurtenis die schreeuwde om een nauwkeurig onderzoek, maar die in plaats daarvan leidde tot een van de meest flagrante gerechtelijke dwalingen die ik ooit heb gezien”, aldus oprichter Barry Scheck van The Innocence Project, een organisatie die al jarenlang probeert gevangenen vrij te krijg die onterecht zijn veroordeeld.

Uit het onderzoek van officier van justitie Vance kwam onder meer naar voren dat de jury nooit werd ingelicht over de aanwezigheid van een aantal undercoveragenten ten tijde van de moord. Hij bevestigde dat het alibi van in ieder geval Aziz klopte en concludeerde dat er vrijwel niets was gedaan met de verklaring van schutter Halim.

Halim heeft zijn eigen betrokkenheid bij de moord altijd toegegeven, maar heeft ook altijd volgehouden dat Aziz en Islam onschuldig zijn. In plaats daarvan wees hij William Bradley aan als een van zijn handlangers, een man die in 2018 overleed.

Hoewel het onderzoek werd bemoeilijkt doordat het gros van de betrokken agenten, getuigen, advocaten en verdachten uit de oorspronkelijke rechtszaak inmiddels overleden zijn, is het volgens Vance desalniettemin overduidelijk dat Aziz en Islam de moord niet hebben gepleegd. Zijn onderzoek liet wel zien “dat verschillende wetshandhavers in de loop van deze geschiedenis keer op keer verzuimd hebben hun verantwoordelijkheden na te komen”.

Die conclusie legt een pijnlijke ironie van de geschiedenis bloot, namelijk dat de vermeende moordenaars van Malcolm X, een man die zijn leven lang streed voor de gelijke behandeling van zwarte Amerikanen, uiteindelijk zelf het slachtoffer werden van een diepgeworteld racisme binnen het Amerikaanse rechtssysteem - een hardnekkige vorm van discriminatie die het mogelijk maakte dat twee zwarte moslimmannen werden veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf op basis van een onvolledig onderzoek waarbij de politie moedwillig een aantal bewijzen wegmoffelde.

Islam werd in 1987 vervroegd vrijgelaten, maar overleed in 2009, ver voor zijn naam zou worden gezuiverd. De nu 83-jarige Aziz mocht de gevangenis in 1985 verlaten. Hij heeft nog niet zelf gereageerd op het onderzoek van het OM, maar een van zijn advocaten liet alvast weten dat beide mannen tezamen 42 jaar in de gevangenis hebben gezeten, dat allebei hun huwelijken zijn stukgelopen vanwege de veroordeling, net als de relatie met hun in totaal negen kinderen en dat de gevolgen van deze dwaling onmogelijk ongedaan kunnen worden gemaakt, simpelweg omdat die gevolgen “verschrikkelijk, martelend en gewetenloos” waren.