‘Overheden dachten dat maatregelen meer schade zouden doen dan het virus, maar dat is niet zo’

“Het politieke debat in Nederland is momenteel ongekend fel”, zegt Xander Koolman, sectiehoofd gezondheidseconomie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. “Ik heb het gevoel dat er grenzen worden overschreden die we lang niet hebben overschreden. Als ik zie hoe Thierry Baudet van Forum voor Democratie oproept tot verzet, terwijl de sfeer al vergiftigd is, dan vind ik dat toch erg zorgwekkend.”

De rellen in Rotterdam schrijft Koolman toe aan teleurstelling en woede. “Er is mensen iets beloofd, een samenleving die zou opengaan en open blijven, en die belofte wordt niet nagekomen. Voetbalstations gaan dicht, vuurwerk wordt verboden. Het verbaasde me niet dat de helft van de mensen die in Rotterdam werden opgepakt, jongeren waren – voetbalfans, allicht. Er werd ook opvallend veel vuurwerk afgestoken: door mensen die boos zijn dat hun dure voorraad nu waardeloos wordt?”

Werd die belofte in Nederland gedaan door het beleid, of ook door experts?

Xander Koolman: “Bij jullie in België is dat onderscheid duidelijk, hier veel minder. Jaap van Dissel, directeur van het Centrum Infectieziektebestrijding van RIVM – wat bij jullie Sciensano is –, adviseert de minister, die op zijn beurt weer vragen stelt aan het wetenschappelijke Outbreak Management Team, waar Van Dissel de voorzitter van is. Van Dissel stelt vragen aan zichzelf, dus. (lacht) Bij jullie is het onderscheid tussen politiek en wetenschap veel beter geregeld.”

U was vorig jaar lid van het ‘RedTeam’, dat kritiek had op het beleid.

“Ik was een van de vier oprichters. Na de tweede golf ben ik eruit gestapt omdat ik de meerwaarde ervan niet meer inzag. Wij wilden vooral die tweede golf voorkomen. Hier was het beleid er in de eerste golf op gericht om zoveel mogelijk besmettingen te hebben, om zo immuniteit op te bouwen. Ik vermoedde meteen dat dat geen goede strategie was.”

Nederland stuurde helemaal op de IZ-capaciteit.

“Die capaciteit, langdurig zo’n duizend bedden, wilden ze inderdaad niet overschrijden. Ze wilden vermijden wat we in Italië hadden gezien, waar mensen lagen te sterven in de ziekenhuisgangen. Maar binnen die capaciteit wilde de overheid dus wel degelijk zo veel mogelijk besmettingen. Het plan was: vooral jongeren elkaar laten besmetten, en zo de zorgvraag beheersen. En dat wás niet alleen het beleid, dat is het nog steeds, zo vernam ik uit regeringskringen.”

En u vond en vindt dat geen goed idee?

“Nee dus, niet voordat vaccins beschikbaar waren. In juni vorig jaar wisten we al dat er verschillende goede vaccins op komst waren. Dus massale besmettingen leken mij geen goed idee. In de eerste golf had ik al berekend dat die strategie zonder maatregelen zou leiden tot 135.000 doden. En men was bereid om dat te accepteren. Toen de restricties werden ingevoerd, bleek dat de bevolking boven de verwachting van de overheid bereid was om die na te leven.”

Hoe verklaart u deze hoge vierde golf, ondanks de vaccins?

“Ik ben geen viroloog, dus hier wil ik terughoudend op antwoorden. De deltavariant is veel besmettelijker dan het originele virus, en vermoedelijk is daardoor het belang van ventilatie toegenomen. Als het dan kouder wordt en mensen zitten vaker binnen, kan dat zeker een rol spelen. Als dat zo is dan zijn mondmaskers belangrijker dan ooit, en dan met name de variant die ook kleine druppels filtert: de FFP2-maskers.”

Klopt het dat in sommige Nederlandse ziekenhuizen zelfs het personeel lang geen masker hoefde te dragen?

“Ja. Vandaag spreken steeds meer mensen daar schande van, maar tot voor een paar maanden werd dat door velen normaal gevonden. Of laat ik zeggen dat er discussie was: de ene wilde het zekere voor het onzekere nemen, de andere vond dat je met zulke maskers de patiënten alleen maar angst aanjaagt. En merkwaardig genoeg heeft Jaap van Dissel lang gezegd dat mondmaskers niet hielpen. Dat heeft een fundamentele onzekerheid in de samenleving gebracht.”

Vergelijk de toestand in Nederland eens met die in België?

“Wij staan er slechter voor, ook vooral wat betreft het uithoudingsvermogen in de zorg. Door te langdurig te sturen op volle IZ’s, is het zorgpersoneel langdurig zwaar belast en is er veel zorg uitgesteld. In België was er tussen de pieken door tijd om bij te komen en uitgestelde operaties in te halen. Nu er weer een piek aankomt, is de rek er geheel uit in Nederland.”

Is het ethisch om op IZ-capaciteit te sturen? Theoretisch zou je dan met 10.000 bedden op IZ een heleboel mensen doodziek kunnen laten worden.

“De beslissing om te sturen op IZ-capaciteit komt de overheid en het parlement toe. Ik heb vooral gekeken naar de gevolgen voor gezondheid en economie. Aanvankelijk dachten politici dat de gezondheidsmaatregelen meer economische schade aanrichtten dan gezondheidsschade voorkwamen. Dat was een misvatting. Het was het virus dat de economie schade toebrengt. Mensen consumeren niet, bedrijven investeren niet.”

Als mensen bang zijn voor besmetting, blijven ze thuis van theater of gaan ze niet meer uit eten. En als de kok ziek wordt, moet het restaurant dicht. Bedoelt u dat?

“Onder meer. Ik heb vorig jaar veel mensen kunnen overtuigen door de vergelijking tussen twee Amerikaanse staten (zie grafiek, JDC): Minnesota en South Dakota. In Minnesota, de Democratische staat, ging men in lockdown, in het Republikeinse South Dakota niet. Toch kreeg de consumptie in beide staten dezelfde deuk. Overheden dachten dat maatregelen meer schade zouden doen dan het virus, maar dat is niet zo. Die grafiek heeft veel mensen, ook bij de Nederlandse overheid, de ogen geopend.”

Hoe ziet u dit verder evolueren?

“Als iedereen gevaccineerd is, bestaat de kans dat de ziektelast van covid vergelijkbaar wordt met die van een griep, die ook al ernstig is – maar covid is toch tien tot dertig keer zwaarder. In die situatie zou je kunnen leven zonder maatregelen en de ziektelast aanvaarden, omdat maatregelen wél meer schade zouden toebrengen dan het virus.”

Moet vaccinatie dan verplicht worden?

“Dat komt er sowieso aan in een heleboel landen. We weten ook dat het werkt. United Airlines heeft na de verplichting een vaccinatiegraad van 99 procent bij het personeel gehaald. Mensen kiezen vaccinatie boven het opgeven van hun baan. Ik zou mensen liefst eerst zo veel mogelijk persoonlijk informeren – artsen kunnen hier een rol bij spelen – en dan zelf de beslissing laten nemen. Mensen overtuigen is lastig. Maar in Nederland wordt de wetgeving voorbereid om het vaccin te verplichten, te beginnen in de zorg.”

Wat verwacht u van de medicatie?

“Zowel Pfizer als Merck hebben antivirale pillen, die ze allebei hopen uit te leveren voor Kerstmis. Al zullen ze dan nog niet in voldoende aantallen beschikbaar zijn om deze golf het hoofd te bieden. Maar met die pillen kunnen we voortaan wel lockdowns vermijden. Daarvoor zijn ze sterk genoeg. Het blijven wel geneesmiddelen. Die worden getest door zieke mensen die het middel nemen te vergelijken met mensen die ziek zijn en het middel niet nemen. En dus aanvaard je meer nevenwerkingen dan bij een vaccin.”

Waarom precies?

“Omdat je een vaccin test op gezonde mensen. Daaraan stel je hogere eisen, je aanvaardt veel minder nevenwerkingen. Maar ik verwacht veel van de pillen. De Europese Unie zal vast een noodprocedure gebruiken voor de goedkeuring ervan.”

Bestaat de kans niet dat antivaxxers of vaccintwijfelaars nu zeker geen vaccin meer willen, omdat ze weten dat die pillen eraan komen?

“Ik denk dat we hen moeten duidelijk maken dat dat geen goed idee is. Vaccinatie is veel veiliger dan ziek worden en dan de pil nemen. Als er ooit vaccins geweest zijn waarvan we echt alles weten, dan zijn het wel deze coronavaccins, die in korte tijd in honderden miljoenen armen werden geprikt. Die vaccins zijn zeer effectief in het voorkomen van ernstige covid. De bijwerkingen van de pillen kennen we nog niet allemaal, maar ga ervan uit dat ze veel ernstiger zullen zijn.”