Staat Rusland op het punt om Oekraïne binnen te vallen? Spanningen met het Westen lopen weer op

De spanningen tussen Rusland en het Westen lopen opnieuw hoog op. Aanleiding is de Russische troepenopbouw aan de grens met Oekraïne. De voorbode van een invasie? Of een manier om druk te zetten op de NAVO om Oekraïne niet toe te laten treden tot de alliantie?

analyse
Jan Balliauw
Jan Balliauw is specialist internationale relaties en Rusland bij VRT NWS.

De woordenoorlog tussen Rusland en het Westen loopt de laatste dagen flink op. Dat gebeurde in de aanloop naar en tijdens een bijeenkomst van de ministers van Buitenlandse Zaken van de NAVO-lidstaten in de Letse hoofdstad Riga. Zoals vaak de afgelopen 15 jaar gaat het ook nu weer over Oekraïne. Volgens Blinken heeft Rusland de laatste weken de planning voor een militaire actie in Oekraïne opgevoerd. Er zouden volgens hem tienduizenden extra gevechtsklare militairen naar de grens met Oekraïne zijn gebracht.

115.000 Russische militairen aan grens

De Oekraïense minister van Buitenlandse Zaken Koeleba zei voor zijn afreis naar Riga nog dat er intussen 40 tactische groepen op bataljonsniveau (BTG) zijn. Rusland heeft dat soort zwaarbewapende groepen (700 tot 900 militairen) gecreëerd om flexibel in te zetten in gevechtssituaties. In totaal zouden al 115.000 Russische militairen aan de grens met Oekraïne zijn samengetrokken.

Maar in Moskou maakte Maria Zacharova, de woordvoerster van Buitenlandse Zaken, bekend dat Oekraïne nog meer militairen heeft samengetrokken aan de contactlinie in het oosten van Oekraïne: 125.000, de helft van het Oekraïense leger. Die contactlinie scheidt de twee zogenaamde Volksrepublieken Donetsk en Loegansk van de rest van het land. Volgens Rusland is Kiev van plan om die opstandige gebieden militair te heroveren en heeft dat de Russische militaire versterkingen uitgelokt. 

Kiev ontkende meteen dat het dergelijke plannen heeft. De Oekraïense minister van Buitenlandse Zaken noemde het in Riga ‘Russische propaganda-nonsens’ om de eigen voorbereidingen voor een mogelijke aanval te verdoezelen.

Rusland is ook zeer actief op sociale media en probeert Oekraïne van binnenuit te destabiliseren, zei Blinken in Riga. De Oekraïense president Zelenski beweerde vorige week nog dat zijn diensten een complot hadden ontdekt voor een staatsgreep waarbij ook Russen waren betrokken. Blinken zei wel dat het niet zeker is dat de Russische president Poetin al beslist heeft tot een invasie van Oekraïne, maar dat de militaire capaciteiten nu wel aanwezig zijn om meteen tot actie over te gaan mocht Poetin zo’n besluit nemen.

BEKIJK: Jens Stoltenberg van de NAVO waarschuwde dinsdag dat Rusland een hoge prijs zou betalen als het opnieuw geweld gebruikt tegen Oekraïne.

Videospeler inladen...

Poetin eist wettelijke garanties van het Westen

Poetin zelf ontving 20 nieuwe ambassadeurs in het Kremlin en legde de schuld voor de huidige spanningen volledig bij het Westen. Hij stelde onderhandelingen voor met de VS en zijn bondgenoten om wettelijke garanties te krijgen dat de NAVO niet verder zal uitbreiden naar het oosten en geen wapensystemen zou opstellen dicht bij het Russische grondgebied. Mondelinge garanties wees hij af. Het ligt in Rusland en ook bij Poetin nog altijd moeilijk dat de NAVO na de ontbinding van de Sovjet-Unie toch uitbreidde naar het oosten, ook al had het Westen in de Russische versie van de geschiedenis mondeling beloofd dat niet te doen, iets wat door westerse landen altijd is ontkend. 

Eerder deze week had Poetin al een duidelijke rode lijn uitgezet door zich te keren tegen de opstelling van westerse raketsystemen in Oekraïne. De vluchttijd van raketten naar Moskou zou maar enkele minuten bedragen en daardoor de Russische veiligheid te zeer in gevaar brengen.

Oekraïne en de NAVO

Het conflict rond Oekraïne heeft voor Moskou altijd gedraaid rond de mogelijke toetreding van het land tot de NAVO. Na de Oranjerevolutie in 2004 was dat het streefdoel van de nieuwe president Joesjtsjenko. Poetin liet er op een NAVO-top in Boekarest in 2008 met een duidelijk ‘njet’ geen twijfel over bestaan dat zoiets voor Rusland onbespreekbaar was. Toch beslisten de NAVO-landen toen op dezelfde top dat Oekraïne (en Georgië) ooit lid zullen worden van het bondgenootschap. 

Het conflict rond Oekraïne heeft voor Moskou altijd gedraaid rond de mogelijke toetreding van het land tot de NAVO

Voor Rusland is Oekraïne niet alleen een land waarmee het sterke historische, culturele en economische banden heeft, maar het moet ook zorgen voor een buffer mocht er zich opnieuw een inval voordoen vanuit het westen (zoals tijdens de Tweede Wereldoorlog en eerder al onder Napoleon). Na de succesvolle Maidanopstand in 2014 streefde Oekraïne opnieuw met vernieuwde energie naar aansluiting bij de NAVO, iets wat momenteel is uitgesloten omdat er een actief conflict is in het oosten van het land. Een land dat een actief conflict heeft op zijn grondgebied kan de facto geen lid worden van de NAVO omdat dan meteen alle lidstaten in dat conflict zouden worden gezogen. Dat lijkt ook de hoofdreden te zijn waarom de twee Volksrepublieken in het oosten van het land konden rekenen op Russische steun om zich feitelijk af te scheiden. 

Oekraïne is dus (nog) geen NAVO-lidstaat zodat de alliantie niet verplicht is militair in te grijpen mocht Rusland zich wagen aan een militaire actie. Maar op de NAVO-vergadering in Riga kreeg Kiev wel duidelijk steun. NAVO secretaris-generaal Stoltenberg noemde Oekraïne een waardevolle partner en sprak over een hoge prijs die Rusland zou betalen door economische, financiële en politieke maatregelen. De NAVO kan die zelf niet nemen, maar wil dienen als een overlegplatform voor de lidstaten zodat die hun maatregelen kunnen coördineren.

Archiefbeeld
AFP or licensors

Maatregelen met een grote impact

De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken had het over maatregelen die een grote impact zouden hebben op Rusland, zonder duidelijk te maken wat die precies zouden betekenen. Na de annexatie van de Krim in 2014 door Rusland en het neerschieten van vlucht MH17 met een Russische Boekraket, werd al eens met de gedachte gespeeld om Rusland af te sluiten van het wereldwijde betalingssysteem van SWIFT. Door de invloedrijke ex-minister van Financiën Koedrin werd toen geschat dat een dergelijke maatregel Rusland een daling van het BNP met 5 procent zou kosten. Toenmalig premier Medvedev noemde het een maatregel die neerkomt op een oorlogsverklaring. 

Het voorstel van Poetin om te onderhandelen over garanties dat de NAVO niet meer zou uitbreiden werd door de NAVO-leiders ook meteen de vuilnisbak in gekieperd. “Alleen Oekraïne en de 30 andere lidstaten zullen beslissen wanneer Oekraïne klaar is om lid te worden van de NAVO,” zei secretaris-generaal Stoltenberg die er nog aan toevoegde dat Rusland geen veto heeft en ook niet het recht heeft om onafhankelijke buurlanden te beïnvloeden. Het is een gevoelig punt voor Stoltenberg die zelf uit Noorwegen komt, een land uit de ruime regio rond Rusland. De NAVO benadrukt ook dat het een defensieve alliantie is, en dat Moskou dus niets heeft te vrezen van een uitbreiding. 

Rusland dreigt veel te verliezen bij invasie

Het blijft overigens de vraag of Rusland inderdaad klaar is voor een invasie van Oekraïne. Het heeft er weinig bij te winnen, vooral veel te verliezen. Het Oekraïense leger is de laatste jaren snel gemoderniseerd en heeft gevechtservaring door de oorlog in het oosten. Het is veel beter in staat om weerstand te bieden dan in 2014. Voor een inval in Oekraïne zal Moskou veel militairen moeten opofferen wat uiteindelijk tot grote onvrede dreigt te leiden bij de bevolking. Zelfs de militair veel machtigere Sovjet-Unie moest zich uiteindelijk terugtrekken uit Afghanistan omdat het aantal doden onder de militairen te hoog opliep. 

Het land is ook economisch getroffen door een opeenvolging van sancties en nu ook nog verschillende coronagolven die een economische opleving tegenhouden. De Russische bevolking wordt nu al sinds 2014 gevraagd in te leveren om de assertieve buitenlandse politiek van president Poetin mogelijk te maken. Waar dat na de annexatie van de Krim aanvankelijk kon rekenen op groot enthousiasme, is de laatste jaren de onvrede toegenomen. En die onvrede dreigt alleen maar groter te worden als Rusland te maken zou krijgen met een nieuwe reeks sancties van het Westen waar nog altijd zijn voornaamste afzetmarkt ligt.

Het spoor van de diplomatie is nog niet dood

Het is natuurlijk wel zo dat leiders die te maken hebben met een ontevreden bevolking, wel eens in de verleiding kunnen komen om met een oorlog de aandacht af te leiden. In dergelijke omstandigheden schaart de bevolking zich meestal achter de leider om het land aan een overwinning te helpen. Dat gebeurde zelfs met de gehate Stalin in de Tweede Wereldoorlog. Maar president Poetin heeft zich in het verleden meestal een redelijk rationele leider getoond, ook al verrast hij iedereen geregeld met onvoorziene stappen, en de rationele balans van een invasie in Oekraïne staat momenteel sterk in het rood. 

In april heeft Rusland al eens aanzienlijke militaire versterkingen gestuurd naar de grens met Oekraïne. Dat werd toen vooral gezien als een signaal voor de nieuwe Amerikaanse president Biden dat hij niet kon sollen met Poetin. Die wou zich ook sterk opstellen in aanloop naar hun eerste ontmoeting in Genève in juni. De versterkingen werden na enkele weken weer deels teruggetrokken. Ook nu wordt er gesproken over een topontmoeting tussen Biden en Poetin, virtueel deze keer, en ook nu zien we weer die troepenbewegingen.

Het spoor van de diplomatie is overigens nog niet dood. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Blinken ziet in Stockholm zijn Russische collega Lavrov, deels om die virtuele top tussen Biden en Poetin voor te bereiden. Beiden zijn in Stockholm voor de jaarlijkse vergadering van de OVSE, de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa. Ze weten alvast waarover ze moeten praten. Alle betrokken landen, ook de VS en Rusland, zeggen nog altijd dat ze een oplossing willen voor het conflict in Oost-Oekraïne op basis van de vredesakkoorden van Minsk. Maar voorlopig geeft iedereen de ander de schuld waarom die akkoorden niet worden uitgevoerd.

Meest gelezen