Over saunabezoeken, het werkwoord merkeln en de hond van Poetin: het einde van het tijdperk van Angela Merkel

"Ik weet niet of ik wel zal kunnen zwijgen", met die woorden wimpelde de pas afgestudeerde Angela Merkel (die toen nog haar meisjesnaam Kasner droeg) in 1978 agenten van de beruchte en toen alomtegenwoordige geheime dienst Stasi af. In de toenmalige DDR (Oost-Duitsland) had de Stasi een gigantisch netwerk van informele medewerkers, burgers die medeburgers bespioneerden. 

De Stasi-agenten probeerden Merkel te rekruteren, maar gespeeld naïef kon Merkel hen afwimpelen. Met een smoes die nergens op slaat: zwijgen kan Merkel decennia later nog altijd als de beste. Over haar privéleven is ze nog altijd geen open boek. Haar recept voor aardappelsoep of pruimentaart kennen we alleen omdat het haar uitkwam er iets over vrij te geven.

De Stasi-anekdote is veelzeggend over Merkels jeugd. Op het juiste moment afstand houden of zwijgen, dat had Merkel als klein kind al geleerd. Opgroeien als dochter van een dominee was in de communistische DDR geen vanzelfsprekendheid, het gezin van Merkel was per definitie verdacht. In een regime dat heel de maatschappij controleerde, was Merkel een buitenstaander.

Wilde ze kunnen studeren of ergens een baan krijgen, dan moest ze er in de DDR voor zorgen dat ze niet al te veel opviel of haar mond voorbij praatte. Ze zag wat starre ideologie met haar land deed, maar wat ze echt dacht, hield ze voor zich. Het leven achter een muur bepaalde Merkels zijn en handelen, ook decennia nadat die muur al lang gevallen was.

Net daarom koos ze niet voor het onderwijs, maar ging ze natuurwetenschappen studeren "omdat twee maal twee nog altijd vier is, ook in de DDR". In de exacte wetenschappen maakte ze minder kans op een ideologische faux pas. Politiek interesseerde haar, maar ze geloofde niet in het communistische systeem en bleef er dus ver vandaan.

Toen de DDR op 9 november 1989 's avonds plots de grens opende en heel Oost-Berlijn feestend naar West-Berlijn trok, ging Merkel naar… de sauna, zoals ze altijd deed op donderdagavond. Toch betekenden die grote gebeurtenissen meteen een grote omwenteling in Merkels persoonlijke leven. 

Een dikke maand later was ze al actief in Demokratischer Aufbruch, een partij die later zou opgaan in de christen-democratische CDU. In die periode ging ze ook langs bij de sociaal-democratische SPD, maar die vond ze "te egalitair".

Merkels wetenschappelijke carrière was al even snel verleden tijd als de DDR. Een razendsnelle opgang in haar partij volgde, waarbij waarnemers één constante opmerken: haar tegenstanders en concurrenten binnen haar eigen partij konden moeilijk lezen wat ze echt dacht. Steevast onderschatten ze die buitenstaander die niet geworteld was in de partij, een misrekening die Merkel jarenlang in haar voordeel uitbuitte en deed opklimmen naar het allerhoogste politieke ambt.

In al die jaren aan het roer heeft Merkel te maken gekregen met een aaneenschakeling van crises, zowel in Duitsland als in Europa. Meer dan 100 Europese toppen heeft Merkel bijgewoond, waar vaak een crisis op de agenda stond, de ene al groter dan de andere: de bankencrisis, de eurocrisis, de crisis rond Oekraïne, de migratiecrisis, de bijzonder gespannen relaties met de voormalige Amerikaanse president Donald Trump, corona… het is een lange rij.

Als regeringsleider van het machtige Duitsland speelde Merkel een allesbepalende rol. Betrokkenen roemen haar om haar enorme dossierkennis, haar doorzettings-en uithoudingsvermogen om tot in de vroege uurtjes door te gaan. 

Merkel heeft geduld, veel geduld. In haar jonge jaren stond ze ooit bijna een heel lesuur op de springplank van het zwembad. Pas helemaal op het eind waagde ze de sprong. Merkel zelf ziet in het voorval een bewijs dat ze "moedig kan zijn in een beslissend moment, na veel tijd en overleg".

Ze is “een compromismachine”, zei de Luxemburgse premier Xavier Bettel naar aanleiding van haar afscheid. Dat vat de politica Merkel goed samen. Merkels uitgangspunt is blijven praten, altijd en overal, bijvoorbeeld ook na de zoveelste crisis met de Russische leider Vladimir Poetin. Lang niet iedereen vindt dat de juiste strategie.

De politiek van het mogelijke, het haalbare is Merkels leidraad. De aanpak is er een van geduldig, voorzichtig en stap voor stap te werk gaan. Wie daar niet van houdt, omschrijft dat als traag, te voorzichtig en besluiteloos regeren, waarmee u meteen weet wat het nieuwe Duitse werkwoord merkeln betekent. 

Eens een compromis bereikt, speelt wat ze zelf persoonlijk denkt geen rol meer, achteraf staat ze er vierkant achter. Alternativlos (er is geen alternatief) is een veelvoorkomend argument in haar verdediging. Dat de tijdens Merkels bewind ontstane radicale oppositiepartij AfD alternative in haar naam heeft, is dan ook absoluut geen toeval.

Critici vinden dat Merkel haar macht niet gebruikt heeft om grote veranderingen door te voeren, dat ze te veel gewoon op de winkel paste, en dat ze die winkel te weinig voorbereid heeft op de toekomst. Ook de klimaatjongeren verwijten Merkel dat, terwijl zij als milieuminister in 1997 al waarschuwde dat de wereld meer tegen de klimaatverandering moest ondernemen om de situatie voor komende generaties niet te verergeren. 

Merkel is toch meer reactie dan actie, dat is de grote kritiek van bijvoorbeeld Dirk Kurbjuweit, journalist en Merkelwatcher bij het gerenommeerde weekblad Der Spiegel, die vindt dat het Merkel ontbreekt aan een grote overkoepelende visie, een groot alomvattend plan waar ze naartoe werkt.

Veel milder is biograaf Ralph Bollmann. Volgens hem is Merkel in 2005 aan de macht gekomen met een uitgesproken hervormingsagenda, zowel op economisch als maatschappelijk vlak, maar ze werd uiteindelijk de kanselier van het behoud. Bollmann noemt dat "de paradox van Merkel".

Omdat ze voelde dat de Duitsers niet mee wilden, heeft ze haar oorspronkelijke plan laten varen, ze werd de garantie op stabiliteit waar het bange Duitse volk zo dol op is. Haar plotse ommekeer in haar energiebeleid is het voorbeeld bij uitstek. Merkel was voorstander van kernenergie, maar besloot van het ene op het andere moment alle kerncentrales te sluiten. Duitsers waren al geen fan van kernenergie en na de kernramp van Fukushima al helemaal niet meer, vandaar.

"U kent me" was haar winnende verkiezingsslogan in 2013. En zelfs vandaag de dag is Merkel nog altijd, by far, de populairste politica van het land.

Beelden zeggen vaak meer dan 1.000 woorden, het is een cliché dat zeker opgaat voor een foto genomen tijdens de G7-top in Canada van 2018. De verzamelde wereldleiders met Merkel op de eerste rij torenen uit boven een zittende president Trump, die met gekruiste armen een afwerende houding aanneemt. Merkel versus Trump. Merkel is de aanvoerster van de internationale gemeenschap tegen Trump, die de gevestigde orde op zijn kop zet.

Mocht Trump niet verkozen zijn, dan was de kans groot dat Merkel zelf eveneens nooit op die foto had gestaan. "Ik wil niet eindigen als een halfdood wrak", zei ze meer dan twintig jaar geleden al. Merkel had gezien hoe Helmut Kohl zich als bondskanselier onvervangbaar waande, waarna de Duitsers Kohl bij de verkiezing te veel, pijnlijk wegstemden.

In 2017 wilde Merkel dan ook stoppen met politiek, na 12 jaar was ze moe, maar de verkiezing van Trump gooide flink wat roet in het eten. Robin Alexander, politiek journalist voor de krant Die Welt, beschrijft in zijn boek Machtverfall hoe Merkel tijdens een afscheidsdiner aan president Barack Obama vertelt dat ze zich verplicht voelt om zich opnieuw kandidaat te stellen, als behoedster van de internationale orde. Obama, die tijdens dezelfde reis opbiechtte dat hij zeker op Merkel zou stemmen, mocht hij een Duitser zijn, zei later aan zijn tekstschrijver Ben Rhodes "ze is nu helemaal alleen".

Enkele dagen later kondigde ze aan dat ze voor een vierde termijn wil gaan "om de uitdagingen waar onze manier van leven voor staat aan te gaan". De naam van Trump valt tijdens die persconferentie geen enkele keer. Met haar typische nuchterheid noemde ze het "grotesk en absurd" dat het morele gewicht van de wereld op haar schouders kwam. Maar dat iedereen naar de bondskanselier van Duitsland keek als leider van de wereld is een prestatie die geen enkele van haar voorgangers haar heeft voorgedaan. Niet Kohl, niet Adenauer, niet Brandt, niemand van die reuzen in de Duitse politiek.

Die plaats in een wereld gedomineerd door vooral mannen die niet vies zijn van machismo en powerplay, heeft de nuchtere, bescheiden en wat introverte Merkel niet zomaar gekregen. De Italiaanse premier Silvio Berlusconi liet haar ooit ostentatief voor de camera’s wachten, in 2007 liet Vladimir Poetin zijn grote labrador Koni binnen tijdens een ontmoeting met Merkel, terwijl hij heel goed wist dat ze doodsbang is voor honden. Ze gaf amper een krimp tegenover een grijnzende Poetin.

BEKIJK: Angela Merkel, vrouwelijke bondskanselier, in een mannenwereld.

In al die jaren passeerden 4 Amerikaanse presidenten, 7 Belgische premiers en 4 Franse presidenten de revue. Met de Franse president Emmanuel Macron heeft Merkel, ondanks de grote verschillen in karakter en politieke stijl, een goede band, zoals de warme omhelzing tijdens haar officiële afscheid toont.

Al blijkt hier ook uit haar houterige stijl dat Merkel het pantser dat ze in het openbaar rond haar emoties legt, na al die jaren nog steeds moeilijk van zich af kan schudden.

BEKIJK: Merkel en Frankrijk, een lovestory.

Wat een kil, harteloos mens is bondskanselier Merkel. Dat was de teneur in een storm van kritiek die in de zomer van 2015 losbarstte over hoe Merkel omging met een Palestijns tienermeisje. Tijdens een ontmoeting had de 15-jarige Reem Sahwil Merkel in perfect Duits gevraagd waarom zij en haar gezin na jaren nog altijd niet wisten of ze in het land mochten blijven. "Er zullen er veel meer terug moeten" was een zinnetje uit Merkels afstandelijke en bureaucratische antwoord, Reem barstte in tranen uit. De beelden, waarop Merkel haar houterig en onbeholpen probeerde te troosten, gingen viraal.

BEKIJK: Merkel moet het Palestijnse meisje Reem troosten in een Duitse tv-studio.

Twee maanden later kan het contrast niet groter zijn, een lachende Merkel laat selfies nemen in een opvangcentrum in Spandau. Plots is Merkel de heldin voor vluchtelingen en migranten. In die periode arriveerden er duizenden in Duitsland, elke dag opnieuw.

Begin september had de Hongaarse premier Viktor Orban beslist om de duizenden vluchtelingen en migranten door te laten reizen. Buurland Oostenrijk en Duitsland stonden voor de keuze: hen tegenhouden of niet. Ze beslisten voor het laatste, vooral uit pragmatische en praktische overwegingen. Tegenhouden was bijna onmogelijk -Orbans bussen stonden klaar- en als dat zou gebeuren, hoe zou dat ooit zonder slag of stoot kunnen verlopen? Duitse grensbewakers zouden dan hard moeten ingrijpen, waarbij er hoogstwaarschijnlijk doden zouden vallen.

De beelden die dat zou opleveren, zouden Duitsland en de wereld herinneren aan de zwartste bladzijden uit zijn geschiedenis. Dat mocht absoluut niet gebeuren, een beslissing die mede voortkwam uit de diepste overtuigingen van DDR-kind Merkel, die zelf opgesloten achter een muur had geleefd. "Hekken gaan we niet bouwen", zou ze daarover volgens Bollmann tegen haar vicekanselier Sigmar Gabriel hebben gezegd.

"Wir schaffen das", we kunnen dat, zei Merkel daarover in een persconferentie, terwijl het land de allergrootste moeite had om de opvang te organiseren. Een kort zinnetje -en meer een aanmoediging van haar bevolking- dat een eigen leven is gaan leiden. 

Voor vluchtelingen, migranten en steungroepen werd Merkel bijna een heilige van de Willkommenskultur. Voor mensen die het niet goed zagen komen, staat "wir schaffen das" gelijk met een naïef en falend opengrenzenbeleid. Dat Duitsland later te maken kreeg met islamitische terreur en de oudejaarsnacht in Keulen is voor hen volledig op de rekening van Merkel.

BEKIJK: De aanloop naar en het gevolg van de meest bekende uitspraak van Angela Merkel, wir schaffen das.

Het klopt alleszins niet dat Merkel met haar woorden duizenden vluchtelingen overtuigd heeft om naar Duitsland en Europa te komen. Onder meer Die Zeit heeft aangetoond dat de overgrote meerderheid in 2015 al op weg was toen Merkel de intussen beruchte uitspraak deed.

Verveld tot pleitbezorgster van een onbeperkte migratie is Merkel zeker niet. Al gauw werkte ze aan een plan om de migratiestroom aan de buitengrenzen te stoppen. Een keer zo’n stroom, maar geen tweede keer, lijkt de redenering. De Balkanroute ging op slot, onder Merkels drijvende kracht sloot de EU daarvoor een deal met de steeds autoritairder wordende Turkse president Recep Tayyip Erdogan, die in ruil voor veel geld de deur naar Europa op slot houdt. Van een Europees gemeenschappelijk migratiebeleid is echter helemaal niets in huis gekomen, misschien net omdat "Wir schaffen das" zo gecontesteerd is.

Heeft Duitsland het geschafft? De cijfers over tewerkstelling of onderwijs wijzen dat het de goede kant uitgaat, maar het werk is nog lang niet af. In Merkels ogen is de balans positief. "Ja, het is ons gelukt. Wij, dat waren vele, vele mensen in Duitsland die dit mee hebben aangepakt…", zei ze begin november nog tegen Deutsche Welle.

"Wir schaffen das" heeft het land op een andere manier veranderd, de uitspraak zette de polarisering in Duitsland op scherp. Voor de Duitse maatschappij en politiek betekende het "een Europese normalisering in negatieve zin" volgens biograaf Bollmann. In Frankrijk, Nederland of Vlaanderen had radicaal-rechts al lang een stevige voet aan de grond, na "wir schaffen das" brak radicaal-rechts met AfD volledig door in Duitsland.

Bij een deel van die AfD-aanhang roept Merkel pure haat op. "Merkel moet weg" en "Merkel, volkverraadster" valt vaak op meetings te horen en te lezen, waarbij dat lang niet meer beperkt blijft tot het vluchtelingenthema. Duitsland is uiteengevallen in twee kampen, met aan de ene kant verdedigers van Merkel, als symbool voor het liberale model en aan de andere kant tegenstanders van de elite.

"Euhm, euhm…" April 2017, op het G20-Vrouwenforum in Berlijn zoekt Merkel aarzelend naar een antwoord op de vraag of zij een feministe is. "Ja", schreeuwt de zaal, tot hilariteit van Christine Lagarde, toenmalige topvrouw bij het IMF.

Meer Merkel kan haar antwoord uiteindelijk niet zijn: "Er zijn veel vrouwen… die een hele zware strijd hebben geleverd. En dan kom ik, en kan voortbouwen op hun succes. Dan zou ik zeggen, nu ben ik feminist, mooi!... Als u vindt dat ik er een ben, oké, laten we erover stemmen. Maar ik wil die pluim niet op mijn hoed steken."

En dat terwijl in Duitsland de grap rondgaat van het kind dat aan zijn ouders verbaasd vraagt of mannen ook bondskanselier kunnen zijn... Merkel was de eerste vrouwelijke bondskanselier van Duitsland en dat nog wel recordjaren lang. Binnen haar partij was ze de eerste vrouw die topfuncties bekleedde als secretaris-generaal en voorzitter, al bleven vrouwen ondervertegenwoordigd in de CDU.

Haar weigerachtige houding tegenover de titel van pionier, heeft misschien te maken met haar DDR-achtergrond, waar de vrouwenemancipatie ver was gevorderd en het doodnormaal was dat vrouwen uit gingen werken. In West-Duitsland lag dat anders, de rol van de vrouw bleef veel langer beperkt tot het gezin en de kinderen. Toen journalisten zich 20 jaar geleden luidop de vraag stelden of "het voor de nieuwe CDU-voorzitter geen nadeel was dat ze een vrouw was", antwoordde ze laconiek: "Vrouwen zijn ook mensen".

Toch krijgt Merkel vaak het verwijt dat ze in haar positie te weinig voor vrouwenrechten gerealiseerd heeft. Jacqueline Boysen, een biografe, ziet tegenover Deutsche Welle daarin een verklaring bij de tactische Merkel. Ze had ook stemmen nodig van de mannen, die zeker bij de conservatievere CDU uitgaan van het traditionele vrouwbeeld. Merkel als gescheiden, kinderloze vrouw voelde zich in het begin daardoor al een buitenstaander en wilde lang die vrouwenkaart niet uitspelen om haar eigen machtspositie niet in gevaar te brengen. Tactiek boven overtuiging dus.

Haar kenmerkende kapsel en haar kanseliersuniform van zwarte broek en het schijnbaar oneindige aantal blazers van verschillende kleuren past in dezelfde tactiek: gedoe over haar verschijning, zoals na haar fameuze "Dekolleté von Oslo", vermijden.

16 jaar lang hebben vrouwen en jonge meisjes kunnen zien dat een vrouw een groot en machtig land heeft geleid. Net dat is voor Alice Schwarzer, zelf icoon van het Duitse feminisme, reden genoeg om Merkel een boegbeeld van het feminisme te noemen. "Ze heeft ons jaren door crisissen geleid, en werd de machtigste vrouw op basis van feiten en bescheidenheid, dat is haar grote verdienste en daar ben ik trots op."

Wat Merkel nu gaat doen, weet ze naar eigen zeggen zelf nog niet helemaal. "Boeken lezen en daarbij in slaap vallen", zei ze onlangs. Wat Merkels erfenis is, dat zal de tijd moeten uitwijzen.

Als het aan de Duitse kiezers lag, had ze in elk geval nog kunnen aanblijven, ze blijft populair als garantie op stabiliteit. Of haar manier van aanpak nog geschikt is voor de komende jaren, wellicht gekenmerkt door grote verandering en disruptie, is een vraag die we nooit zullen kunnen beantwoorden.

"Je weet pas wat je mist, als het er niet meer is", zei Merkel op haar laatste zomerpersconferentie. Ze sprak over haar eigen nieuwe leven, maar het zinnetje kan evenzeer slaan op de Duitsers (en bij uitbreiding de Europeanen). Misschien zullen ze ooit met heimwee terugdenken aan de tijd van die wat gesloten, afstandelijke politica die met eindeloos geduld naar een compromis werkte.