De omikronvariant wordt snel dominant: hoe komt dat? En wat staat ons nog te wachten?

Er gaat tegenwoordig geen dag voorbij of er verschijnen onheilsberichten over nieuwe varianten van het coronavirus.

Dat virussen muteren is nochtans heel normaal. Virussen dringen binnen in cellen, om daar vervolgens zichzelf te kopiëren. Bij dat kopiëren worden soms kleine kopieerfoutjes gemaakt. Die foutjes worden "mutaties" genoemd.

Mutaties zijn niet per definitie gevaarlijk. Een mutatie kan er ook voor zorgen dat het virus minder makkelijk kan binnendringen in menselijke cellen. Daardoor wordt het virus niet meer maar minder besmettelijk. Dergelijke onschuldige mutaties verdwijnen snel, omdat ze het virus geen evolutionair voordeel opleveren.

Helaas zijn er soms ook mutaties die een virus wél goed uitkomen. Die mutaties kan je opdelen in twee categorieën:

• Er zijn mutaties die ervoor zorgen dat een virus besmettelijker wordt. Sommige mutaties zorgen er bijvoorbeeld voor dat het virus beter kan binnendringen in onze cellen; andere mutaties zorgen ervoor dat het virus zich sneller kan kopiëren. Dergelijke mutaties zijn vooral interessant bij het begin van een pandemie. Er zijn op dat ogenblik maximaal veel mensen die potentieel besmet kunnen worden. Een erg besmettelijk virus heeft dan de wind in de zeilen.
• Er zijn ook mutaties die ervoor zorgen dat een virus (deels) kan ontsnappen aan de werking van het immuunsysteem. Ook die mutaties zijn voor een virus interessant, want zo kan het mensen infecteren die al immuniteit opgebouwd hebben, door vaccinatie of door een eerdere besmetting. Dit soort mutaties wordt waarschijnlijker wanneer veel mensen gevaccineerd of al besmet zijn. Ze komen dus vaker voor in een latere fase van een pandemie.

Tijdens de eerste maanden van de coronapandemie leek het nogal mee te vallen met die mutaties. Het virus leek minder snel te muteren dan bijvoorbeeld het influenzavirus. Dat was geruststellend nieuws.

"Het influenzavirus muteert inderdaad zeer snel", zegt biostatisticus Geert Molenberghs (UHasselt/KU Leuven). "Het muteert veel sneller dan endemische coronavirussen. Door de hoge circulatie van het virus kunnen echter toch behoorlijk wat mutaties ontstaan. Dat is met het coronavirus gebeurd tijdens deze pandemie."

Eind vorig jaar doken voor het eerst problematische varianten van het coronavirus op. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) spreekt in dat verband over "variants of concern" (VOC) of "zorgwekkende varianten". 

Er zijn natuurlijk verschillen tussen die vier varianten, maar één ding hebben ze met elkaar gemeen: mutaties aan het spike-eiwit van het virus. Dat spike-eiwit is een soort stekel aan de buitenkant van het virus.  Het virus gebruikt die stekels om binnen te dringen in cellen.

Beta, gamma en vooral delta bleken ook deels de werking van het immuunsysteem te omzeilen, al beschermen vaccins meestal wel nog tegen ernstige ziekte en ziekenhuisopname.

"Vooral bij delta is de bescherming tegen besmetting afgenomen", zegt Geert Molenberghs. "Daar komt nog bij dat werkzaamheid van de vaccins afneemt naarmate de tijd vordert."

En toen kwam omikron. Deze vijfde zorgwekkende variant dook vorige maand voor het eerst op in Botswana en in de Zuid-Afrikaanse provincie Gauteng, al is het nog een raadsel waar de variant ontstond.  

Begin november was delta nog dominant in Zuid-Afrika, net als in veel andere landen. Na een veertigtal dagen waren zowat alle besmettingen in Zuid-Afrika besmettingen met de omikronvariant. Het ging dus bijzonder snel. 

Omikron zal ook bij ons de dominante variant worden. Op dit moment zijn al 8% van de besmettingen met de omikronvariant.

De omikronvariant heeft, net als de vier eerdere zorgwekkende varianten, mutaties aan het spike-eiwit. In dit geval gaat het om maar liefst een dertigtal mutaties. Dat is bijzonder veel. 

De grote vraag is dan: maken die mutaties het virus besmettelijker en/of helpen ze het virus om te ontsnappen aan de werking van de vaccins?  Een bijkomende vraag is wat het effect is op het ziekmakende karakter van de infectie.

"Alles wat we nu weten over de omikronvariant wijst erop dat de omikronvariant ontsnapt aan de eerder opgebouwde immuniteit", zegt biostatisticus Tom Wenseleers (KU Leuven). "Een studie uit Zuid-Afrika toont duidelijk meer herinfecties dan tijdens eerdere besmettingsgolven. Ook onderzoek in celculturen wijst in die richting."

De mutaties zorgen er dus voor dat omikron makkelijker door de verdedigingsmuur van het immuunsysteem kan breken.

Bijkomend probleem: een paar maanden na vaccinatie daalt het aantal antilichamen sterk. Ook dat speelt zeer waarschijnlijk een rol. "De immuunrespons zwakt geleidelijk af", zegt Wenseleers. "De neutraliserende antilichamen verdwijnen. Dan ben je natuurlijk minder goed beschermd wanneer je opnieuw in aanraking komt met het virus."

Een van de grote vragen op dit moment: maakt omikron mensen even ziek (of zieker) als eerdere varianten?

Het antwoord op die vraag is nog onduidelijk. Je hoort wel eens dat een virus niet de bedoeling heeft van mensen erg ziek te maken of te doden. Een virus dat extreem besmettelijk is én mensen heel erg ziek maakt of doodt, zou daarmee zichzelf buiten spel zetten. Erg zieke mensen isoleren zich of ze gaan dood. Dan kunnen ze natuurlijk geen anderen meer besmetten.

"Dat hoor je vaak", zegt Tom Wenseleers, "Het is helaas een fabeltje. Een virus kan wel degelijk meer besmettelijk én meer ziekmakend worden. Een hogere virale lading kan ervoor zorgen dat je meer gaat hoesten en dat het virus dus ook meer doorgegeven wordt."

“Zowel alfa als delta waren een stukje ziekmakender dan hun voorgangers,” zegt Molenberghs, “maar ze haalden hun voordeel vooral uit een veel grotere besmettelijkheid.”

We mogen dus niet zomaar veronderstellen dat omikron minder ziekmakend zal blijken omdat het virus zich breder verspreidt. In het ergste geval is het wel degelijk een én-én-verhaal: heel veel besmettingen én veel mensen die ernstig ziek worden.

"Toch komen er hoopvolle data uit Zuid-Afrika", zegt Wenseleers. "De hospitalisatieduur lijkt er korter dan bij eerdere golven en ook het aantal sterfgevallen per positieve test is lager. Dat zou erop kunnen wijzen dat omikron minder ziekmakend is."

"Zeker voor mortaliteit maar ook voor hospitalisatie zou ik voorlopig toch voorzichtig zijn", zegt Geert Molenberghs. " De effecten op hospitalisatie en mortaliteit gaan we pas zien een twee tot vier weken na de grote besmettingsstijgingen in Westerse landen, zoals het Verenigd Koninkrijk en Denemarken."

De komende maanden zullen zeker nog varianten komen. En sommige van die mutaties zullen het virus een voordeel opleveren.

Tegelijk zal ons immuunsysteem een steeds sterkere verdedigingsmuur opbouwen. In het beste geval wordt die muur na verloop van tijd zo sterk dat zelfs mutaties er niet meer doorheen geraken. Een mogelijk scenario, maar helaas niet het meest waarschijnlijke.

Er zijn ook andere, minder opbeurende scenario's. In het ergste geval gaat het virus "hercombineren" met andere coronavirussen. Zo kunnen hybride vormen ontstaan, zoals dat ook bij influenzavirussen gebeurt. In dat geval staan ons nog onaangename verrassingen te wachten.

"Het zou ook kunnen dat de omikronvariant en de deltavariant elkaar gaan afwisselen", zegt Wenseleers. "Als je met omikron besmet wordt, ga je antilichamen aanmaken tegen omikron. Tegelijk word je weer vatbaarder voor delta. Als je delta krijgt, ga je antilichamen maken voor delta, maar ondertussen word je weer vatbaarder voor omikron. Dat kan zorgen voor alternerende golven, met twee varianten die haasje over spelen."

"Dat haasje-over-scenario is hopelijk niet zo waarschijnlijk", zegt Geert Molenberghs. "Deltainfectie lijkt wel degelijk te zorgen voor enige (maar helaas minder sterke) bescherming tegen omikron. De vaccins lijken ook te werken tegen beide varianten, al is een extra prik wel aangewezen bij omikron. Het lijkt er voorlopig op dat beide varianten in hetzelfde vaarwater zitten, al is het haasje-over-scenario nog niet uit te sluiten."

En zo zijn er nog verschillende andere mogelijke scenario's, het ene al (on)waarschijnlijker dan het andere. Wat de toekomst zal brengen weet niemand, maar één ding is wel al zeker: die toekomst zal mee bepaald worden door de nieuwe mutaties van het coronavirus.