PFOS-onderzoekscommissie loopt op laatste benen: geen afrekening, wel grote impact door PFOS-affaire

Het was de politieke thriller van het afgelopen voorjaar: het PFOS-dossier. Door de werken aan de Oosterweel-verbinding werd de historische vervuiling met de ‘forever chemicals’ letterlijk bovengespit in de buurt van de 3M-fabriek in Zwijndrecht. Week na week kwamen er nieuwe elementen naar boven. De toenemende druk maakte dat huidig minister van Leefmilieu Zuhal Demir (N-VA) in volle debat in het Vlaams Parlement zélf suggereerde een onderzoekscommissie in te richten. 

Ruim een half jaar later kwam die onderzoekscommissie met de hoorzitting van de ministers uit 2017 tot een orgelpunt. Het was uitkijken naar de komst van Joke Schauvliege (CD&V), destijds bevoegd voor Leefmilieu, en Ben Weyts (N-VA, Openbare Werken). Hadden zij niet doortastender kunnen optreden?

“De PFOS-vervuiling ging op dat moment over een milieuverontreiniging”, voerde Schauvliege aan. “Mijn diensten, noch de experts hebben aangegeven dat er een humaan toxicologisch risico bestond, wel integendeel.” Pas eind 2018, toen Europa met strengere richtlijnen kwam is de visie op PFOS helemaal beginnen te kantelen, zei Schauvliege. “Had ik met de kennis van 2017 opnieuw hetzelfde gedaan? Ja”, zo maakte ze zich sterk. “Deed ik het ook met de kennis van 2022? Uiteraard niet.”  

Rood licht

De communicatieplannen lagen destijds nochtans klaar. Op het stuurcomité van bouwheer BAM (nu Lantis) op 18 september 2017 was beslist om alles klaar te maken. Op die vergadering waren de toppers van de Vlaamse regering en het Antwerpse stadsbestuur aanwezig. Alleen: die plannen werden op 12 oktober weer opgeborgen, tijdens een vergadering op het kabinet-Weyts, met ook mensen van het kabinet-Schauvliege, afvalstoffenmaatschappij OVAM en BAM.

“OVAM had gesteld dat er geen humaan risico was”, vertelde Schauvliege. Een nota die op 29 september vanuit BAM werd overgemaakt aan alle leden van de regering, bevestigt dat. “Ook het rapport van Jan Tytgat gaf dat aan”, zegt ze. De Leuvense toxicoloog had op vraag van BAM toen een adviesrapport geschreven. “Vandaar dat besluit op 12 december.” Weyts bevestigde die gang van zaken. “Het was toen een gezamenlijke beslissing, waar ik dus mee politieke verantwoordelijkheid draag.”

Daarmee krijgt het verhaal dat N-VA afgelopen voorjaar ophing toch een andere invulling. De teneur was toen: Antwerps burgemeester Bart De Wever (N-VA) had maar wat graag gecommuniceerd, maar finaal hield Schauvliege alles tegen. 

De Wever wilde effectief open kaart spelen. Maar in de hoorzitting van afgelopen vrijdag maakte hij al duidelijk dat hij niet wilde communiceren vanwege de mogelijke gezondheidsrisico’s. Hij zag vooral een “geweldige politieke opportuniteit. De Oosterweel-verbinding zou niet alleen een fantastisch mobiliteitsproject worden, in één klap werd het een milieuproject. We zouden die vervuiling daar eindelijk aanpakken.”

Nu blijkt ook dat een partijgenoot van hem, Weyts, uiteindelijk mee het licht op rood zette voor de communicatie. Ook die gaf in de commissie aan gehandeld te hebben op basis van de kennis die toen voorhanden was. 

Impact

Met het mantra “er was geen humaan toxicologisch risico” weerden beide oud-ministers de kritische vragen af. Waarom duurde het nog tot vorig jaar vooraleer er een bodemonderzoek kwam in Zwijndrecht zelf? Waarom was het Agentschap Zorg en Gezondheid niet op de hoogte? Er was geen urgentie, want de volksgezondheid was niet acuut in gevaar. Beide ministers hadden hun tussenkomsten uitgebreid voorbereid en waren op elkaar afgestemd.

Zo is de onderzoekscommissie niet uitgedraaid op een politieke afrekening. Voor de zomer werd er nochtans duchtig met de vinger gewezen. N-VA-probeerde eerst nog de schuld in de schoenen van Schauvliege te schuiven, terwijl anderen nadrukkelijk wezen naar Weyts. De realiteit blijkt genuanceerder, zeker omdat ze finaal in hetzelfde schuitje zaten. Flagrante fouten konden niet ten laste worden gelegd, zeker omdat voor april 2021 geen enkele politicus de ernst van de PFOS-vervuiling echt had ingezien, laat staan gesignaleerd. 

Het is ontegensprekelijk dat de gevoeligheid voor PFOS sinds het uitbarsten van de affaire in april vorig jaar exponentieel is toegenomen. Overal in Vlaanderen waar de stof in de grond zit werd extra onderzoek gedaan en gelden intussen vaak extra maatregelen. In de woonwijk De Naeyer, nabij een oude papierfabriek in Willebroek, moet OVAM noodgedwongen alle tuinen tot op 70 centimeter diepte afgraven. Nadat eerder door schandalen met 3M in de VS en met Chemours in Nederland alle vormen van PFOS-vervuiling hoog op de agenda belandde, is nu Vlaanderen aan de beurt. 

Maar de grootste schok zit nog in de Oosterweel-werf zelf. Door een arrest van de Raad van State eind vorig jaar, kan de zwaar vervuilde grond niet langer zomaar verplaatst worden naar de 3M-site zoals gepland. Zo dreigt de bouw van het grootste infrastructuurproject van de eeuw stil te vallen. De echte seismische kracht van het PFOS-dossier voor de politiek zit daar. 

Demir en leden van de huidige regering zijn uitgenodigd voor de laatste zitting van de onderzoekscommissie.