Na Gent en Antwerpen nu ook heisa in Leuven rond moderne aanbouw bij historisch monument: waarom ligt dat zo gevoelig?

Het recentste voorbeeld is Leuven. Daar wil het stadsbestuur naast het oude stadhuis op de Grote Markt een modern achthoekig "onthaalgebouw" plaatsen. Het gebouw moet bovenop het politiekantoor komen en zal dienen om toeristen te ontvangen en ceremonies zoals huwelijken en recepties te houden.

De plannen schoten in het verkeerde keelgat bij de Leuvense misdaadauteur Jo Claes, die in zijn pen kroop. "Wat mij het meeste stoort, is dat dit ontwerp als een tang op een varken staat. Dit gaat voorbij aan elk respect voor historisch erfgoed", schrijft hij in een scherpe open brief. Ook de woorden "misdadig" en "gedrocht" schuwt hij niet.

De misdaadauteur is niet de eerste die felle kritiek uit tegen de plannen van een stad om een historisch gebouw aan te passen. Denk maar aan het Steen in Antwerpen, de middeleeuwse burcht aan de Schelde, waarlangs in april vorig jaar een nieuw bijgebouw onthuld werd. Functie van dat gebouw: een aanlegplaats voor cruiseschepen en een informatiepunt voor toeristen.

Maar critici vinden dat het bakstenen gebouw het uitzicht van het Steen helemaal tenietdoet. Ze spreken van een "verminking van de esthetische en historische aanblik". Een petitie om het gebouw weer af te breken, werd tot op heden door 18.058 mensen ondertekend.

En ook in Gent zijn de perikelen rond het Gravensteen nog niet van de baan. Na een berg kritiek van onder meer de actiegroep SOS Gravensteen en een open brief van 120 bekende Gentenaars, werkt de stad nu aan een alternatief plan om de burcht toegankelijker en duurzamer te maken. 

"Het onderzoek is lopende en moet nog grondig doorgesproken worden met alle erfgoedexperts. Daarna zullen we terugkoppelen naar de Gentenaar", vertelt de Gentse stadsbouwmeester Peter Vanden Abeele. In de nieuwe plannen zou het paviljoen, dat dienst zal doen als gift shop en refter, verplaatst worden zodat het parkje in de Kuip van Gent niet ingenomen wordt.

Het is duidelijk: er zijn voorbeelden te over. Maar waarom ligt dit toch zo gevoelig? Wat maakt dat we willen dat er aan historische gebouwen liever niet te veel aanpassingen gebeuren? En hoe reageer je als stad op de emoties van je inwoners? 

Peter Vanden Abeele ziet alvast één gelijkenis tussen de voorbeelden van hierboven. "Het zijn alle drie projecten die zich bevinden in een historische én publieke context. Er is veel minder polemiek over historische plekken waar mensen amper komen. Ik denk dat het visueel aanwezig zijn op een plek die voor mensen mentaal belangrijk is, grote gevoeligheid opwekt", duidt hij.

Want mensen hebben een sterke verbondenheid met gebouwen, zegt Bart Tritsmans, lid van het centrum voor stadsgeschiedenis van de UAntwerpen. "Inwoners van steden hebben herinneringen aan gebouwen, aan hoe ze eruitzien, wat ze er hebben meegemaakt. Ze eigenen zich bepaalde gebouwen toe. Als ze dan aangepast worden, raakt hen dat."

"Want wie heeft eigenlijk de macht om een gebouw aan te passen?", stelt Jelle Haemers van de onderzoeksgroep Middeleeuwen van de KU Leuven zich de vraag. "Die publieke gebouwen worden vaak met belastinggeld betaald, dus ze zijn een beetje van iedereen. Als daaraan geraakt wordt, en de gemeenschap wordt niet (genoeg) geconsulteerd, dan ligt dat gevoelig. Dat was bijvoorbeeld zo bij het Steen en het Gravensteen."

Daarnaast zijn mensen over het algemeen behoudsgezind. "Wanneer er ineens een grote verandering is, hebben we het daar per definitie moeilijk mee. We zitten graag in onze vertrouwde omgeving", reageert historicus en rector van de UAntwerpen, Herman Van Goethem. 

"Authenticiteit is een bijkomend aspect", vult hij aan. "Tegenwoordig willen we dat authentieke, dat oude, behouden." Maar dat is niet altijd zo geweest, en ook niet overal, weet Van Goethem. "In het Ancien Regime bijvoorbeeld kon men moeiteloos een oud gebouw afbreken en er een nieuw in de plaats zetten. In andere culturen, zoals in India, kan dat trouwens nu nog. Die vervangen regelmatig 18e eeuwse tempels door een modern exemplaar."

"Mensen zien gebouwen als onveranderlijke, authentieke objecten", beseft ook Tritsmans. "Ze willen geen evolutie, maar beseffen niet dat er vaak al aanpassingen gebeurd zijn. Op een gegeven moment moeten architecten nieuwe functies puzzelen in een gebouw. Als we elk monument onder een stolp zetten, dan verliezen ze uiteindelijk hun betekenis. Een nieuw volume aan het Steen kan het gebouw nieuw leven inblazen", benadrukt hij.

Maar de aanpassingen stroken niet altijd met de verwachtingen die mensen hebben. Daar vestigt Christian Rapp, stadsbouwmeester in Antwerpen, de aandacht op. "Er zijn twee meningen: ofwel plaats je een bescheiden bijgebouw dat aansluit bij de architectuur van het oorspronkelijke gebouw, ofwel werk je met een contrasterend modern gebouw. Verschillende mensen voelen zich bedrogen bij het Steen, omdat ze iets in de aard van het Havenhuis hadden verwacht, terwijl wij voor een verlengstuk van de bestaande architectuur zijn gegaan."

Rapp trekt alvast een belangrijke les uit de situatie bij het Steen. "We moeten in het vervolg beter communiceren. Het is belangrijk om uit te leggen waarom je voor het ene of het andere kiest, en niet wachten tot op het moment dat het klaar is."

Iets wat ook Vanden Abeele, betrokken bij het Gravensteen, beseft. "We hebben al veel energie gestoken in de dialoog met actiegroepen. Daardoor begrijpen zij beter waar de verschillende uitdagingen zitten en weten wij ook wat bij hen de pijnpunten zijn. In de toekomst willen we verder stappen zetten in het betrekken van mensen met een stem en een mening."

En ook in Leuven zullen de inwoners nog geconsulteerd worden. "Het gaat om een voorontwerp. Vanaf half maart openen we een infopunt in het stadhuis waar de Leuvenaar terechtkan voor informatie en feedback. Dat het emoties oproept, vinden we absoluut niet fout en zelfs mooi. Laat ons het debat met open geest voeren", reageert Dirk Vansina, schepen van Openbare Werken (CD&V) in Leuven.

"Participatie is een heel belangrijk aspect van architectuur", onderstreept ook Tritsmans. "Maar op een bepaald moment moet de ontwerper de knopen doorhakken, hij of zij heeft uiteindelijk de expertise."

"Je kan nooit goed doen voor iedereen, smaken en meningen zullen blijven verschillen. Het is uiteindelijk de toekomst die uitwijst of bepaalde projecten toch nog geaccepteerd worden", besluit Van Goethem.