Wat is een no-flyzone en waarom wil de NAVO er geen afdwingen boven Oekraïne?

De Oekraïense president Volodimir Zelenski vraagt al langer naar een no-flyzone boven zijn land afgedwongen door de NAVO, maar tot grote woede van de president gaat het bondgenootschap daar niet op in. "De leiders van de alliantie hebben het licht op groen gezet  voor nog meer bombardementen op Oekraïense steden en dorpen, door hun weigering om een no-flyzone af te kondigen", zei hij daar gisteren over.

Een no-flyzone is een bepaald deel van het luchtruim waar is afgesproken dat bepaalde vliegtuigen niet (meer) mogen vliegen. Het wordt niet alleen in oorlogsgebied gebruikt. Ook bij ons is het verboden om -al dan niet tijdelijk- over bepaalde gebieden te vliegen.

Zo is het bijvoorbeeld strikte genomen verboden om in een straal van 5 km rond het Warandepark in onze hoofdstad Brussel te vliegen. Binnen die straal liggen naast het koninklijk paleis ook het federale en Vlaamse Parlement. Er zijn ook uitgebreide no-flyzones in ons land voor drones om te voorkomen dat ze het gewone vliegverkeer verstoren.

In een militaire context is een no-flyzone vooral bedoeld om militaire vliegtuigen tegen te houden om luchtaanvallen of surveillanceopdrachten uit te voeren. Zo’n no-flyzone moet dan uiteraard ook militair afgedwongen worden door de vliegtuigen die zich niet aan die no-flyzone houden met luchtafweer of gevechtsvliegtuigen aan te vallen of zelfs neer te halen.

Een no-flyzone boven Oekraïne die afgedwongen wordt door de NAVO zou er dus toe kunnen leiden dat NAVO-strijdkrachten Russische vliegtuigen zouden beschieten en eventueel neerhalen. Anderzijds zou het wel de Oekraïense strijdkrachten een eerlijkere kans geven tegen de Russen. Al kun je met zo’n no-flyzone bijvoorbeeld geen raketaanvallen tegenhouden.

Ja, de NAVO heeft in het verleden al no-flyzones uitgeroepen en afgedwongen. Dat was bijvoorbeeld het geval in Libië in 2011 om de bevolking die in opstand was gekomen tegen dictator Moe'ammar al-Khaddafi te beschermen van luchtaanvallen. Daar is dat toen gebeurd met groen licht van de VN-Veiligheidsraad. De NAVO had met andere woorden een mandaat om dat effectief te doen.

De NAVO heeft ook no-flyzones afgedwongen begin jaren 90 bij de Balkanoorlogen. Ook dat gebeurde op basis van een VN-resolutie. Deze NAVO-operatie is overigens niet te verwarren met de latere NAVO-bombardementen op Servië eind jaren 90. Die gebeurden niet met goedkeuring van de VN-Veiligheidsraad. Iets waar Poetin de NAVO maar al te graag aan herinnert.

Schade na NAVO-bombardement in de buurt van Belgrado:

Als NAVO-strijdkrachten een Russisch vliegtuig beschieten, is het risico op escalatie zeer groot. Zoals gezegd is een no-flyzone uitroepen zinloos als je niet van plan bent die ook af te dwingen. En dat kan alleen door er effectief voor te zorgen dat er niet meer boven Oekraïne wordt gevlogen. Dat doe je dan weer door die toestellen af te schrikken, te beschieten en eventueel zelfs neer te halen.

Als de NAVO een Russisch toestel beschiet, zal Rusland dat wellicht zien als oorlogsdaad. De Russische president Vladimir Poetin zei het gisteren nog met zoveel woorden. "Ieder land dat een no-flyzone afdwingt boven Oekraïne zal aanzien worden als deelnemer aan het gewapende conflict", zei hij. Met andere woorden, de NAVO zou zo in oorlog komen met de Russische Federatie.

Puur met conventionele middelen heeft de NAVO overigens de beste kaarten om die oorlog tegen Rusland te winnen, maar dat is buiten het Russische kernarsenaal gerekend. Ook verschillende NAVO-lidstaten hebben kernwapens. De hele bestaansreden voor die grote kernwapenarsenalen is net afschrikking.

Poetin onderstreepte dat recent nog door aan te kondigen dat hij het Russische kernwapenarsenaal op scherp heeft gezet. Je begint als kernmacht geen oorlog tegen een andere kernmacht, want dat is een garantie dat alle kanten verliezen. Dat wordt wel eens "wederzijdse gegarandeerde vernietiging" genoemd.

Die kans op escalatie naar een Derde Wereldoorlog of zelfs een nucleair conflict is zo groot dat de NAVO dat risico niet wenst te lopen door een no-flyzone af te dwingen boven Oekraïne. "We begrijpen de wanhoop, maar als we dat wel zouden doen, dan riskeren we een grootschalige oorlog in Europa", zei NAVO-topman Jens Stoltenberg.

Voor een no-flyzone boven Oekraïne (of een andere vorm van ingrijpen) is er daarnaast geen mandaat van de Verenigde Naties. De VN-Veiligheidsraad raakt het niet eens over een resolutie om zelfs maar de Russische invasie te veroordelen. De Russen hebben net als de andere permanente leden van de Veiligheidsraad een veto, waardoor de VN dus niet kan ingrijpen.

Oekraïne is ook (nog) geen lid van de NAVO of de EU dus ook op basis daarvan kan er niet worden ingegrepen. De NAVO is een militair bondgenootschap waarbij is afgesproken dat een aanval tegen één lid, een aanval is tegen de gehele alliantie. Ook voor de Europese Unie geldt dat in mindere mate. Zo voorziet het Verdrag van Lissabon, ondertekend door alle EU-leden, een solidariteitsclausule. Al is die vooral voorzien voor terreur- en niet voor oorlogsdreiging.

Het alternatief voor een no-flyzone is blijven inzetten op sancties die de Russische economie treffen en zo de financiering van de oorlog moeten bemoeilijken. Die sancties moeten ook de druk van het Russische volk op haar leiders vergroten, al is het zeer de vraag of dat effectief zo zal uitdraaien. Voor hetzelfde geld, schaart het Russische volk zich net meer achter de beslissingen van het Kremlin. Zeker nu onafhankelijke informatie er schaars goed is geworden.

Verder zijn er verschillende landen die militair materieel leveren aan Oekraïne. Het gaat dan van camouflagekledij en helmen over antitankwapens en machinegeweren tot kogels en benzine. Ons land alleen al levert bijvoorbeeld -in bescheiden hoeveelheden- een combinatie daarvan.

Sommige landen willen nog een stapje verder gaan. Zo overweegt Polen, ook een NAVO-lid, gevechtsvliegtuigen te leveren aan de Oekraïense luchtmacht. Concreet zou het gaan om vliegtuigen uit de Sovjettijd zoals MiG-29's of Mi-17-helikopters waarmee Oekraïense piloten vertrouwd zijn. Polen en andere Oost-Europese landen hebben dat soort toestellen en willen die vervangen door nieuwe vliegtuigen. Hoe dan ook kost dat tijd en kunnen NAVO-landen in tijden van crisis niet zomaar hun vliegtuigen weggeven. De Oekraïense president Zelenski heeft gisteren nog leden van het Amerikaanse Congres gevraagd om vliegtuigen te leveren. Chuck Schumer, de Democratische leider van de Senaat, leek overtuigd en wil met zijn partijgenoot en president Joe Biden bekijken of dat een optie is. Een snellere en gemakkelijkere optie is het leveren van luchtdoelraketten waardoor het Oekraïense luchtruim veel gevaarlijker zou worden voor Russische vliegtuigen.