Ook het Russisch-gezinde deel van de Oekraïense orthodoxe kerk is klaar met ‘broedermoordenaar’ Poetin

Haar twitteraccount heeft een blauw-geel logo, met erin een witte duif, en de tekst ‘Peace to Ukraine’. “Ja”, zegt Regina Elsner van het Zentrum für Osteuropa und internationale Studien (ZOiS) in Berlijn, “ik sta aan de Oekraïense kant.” De Duitse theologe is gespecialiseerd in de orthodoxe kerken. Elsner was al uiterst kritisch over de rol die de Russisch-orthodoxe kerk vervult: die verschaft aan Vladimir Poetins optreden een “sacrale legitimiteit”.

Zondag wist een extremistische preek van patriarch Kirill, het hoofd van die kerk, haar toch nog te verbijsteren. Kort samengevat zei hij dat gay prides de oorlog in Oekraïne rechtvaardigen. Volgens de geestelijke wil Oekraïne bij een club landen horen die verplicht dat je gay prides houdt, en dus zondigt. Orthodoxe gelovigen in Oekraïne die zich hier tegen verzetten, zouden “onderdrukt en uitgeroeid” worden, volgens de kerkleider. Op Twitter noemt Elsner de preek “zo verschrikkelijk dat ik er geen woorden voor heb”.

Twee grote orthodoxe kerken

De identiteit van Rusland zit vast aan die kerk, zegt Elsner. Dat ligt anders in Oekraïne. Daar hoort het grootste deel van de bevolking weliswaar bij een van de twee grote orthodoxe kerken, “maar Oekraïne heeft een veel meer pluralistische traditie”. Daarbij spelen ook de Grieks-orthodoxe katholieke kerk, protestantse denominaties en joodse en islamitische groepen een rol.

De helft van de Oekraïners is lid van de Orthodoxe Kerk van Oekraïne (de OKO), een op de zeven is aangesloten bij de Oekraïens Orthodoxe Kerk (de OOK). De namen van deze kerken zijn vrijwel identiek, maar toch zijn de verschillen groot. Althans: dat waren ze tot op de dag na de Russische invasie van Oekraïne.

De Orthodoxe Kerk van Oekraïne is een zelfstandig kerkgenootschap, dat na de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1991 heeft gebroken met de Russisch-Orthodoxe kerk. Er was nog wel een verbondenheid. Maar nadat Rusland in 2014 de Krim ingelijfd had en het leger van de Oekraïense president Porosjenko verwikkeld raakte in gevechten om de Donbas, kwam die verbondenheid op het spel te staan. Het hoofd van de OKO, metropoliet Epiphanius I van Kiev en Geheel Oekraïne, schrapte op 16 december 2018 de naam van patriarch Kirill uit de lijst van kerkleiders met wie men zich verbonden voelde.

Een kerk zonder Poetin

Op die dag zei Porosjenko trots: “Wat voor kerk is dit? Dit is een kerk zonder Poetin. Wat voor kerk is dit? Dit is een kerk die niet bidt voor de macht van Rusland en voor het Russische leger dat Oekraïners vermoordt.”

Metropoliet Epiphanius heeft Poetin afgelopen week als “antichrist” bestempeld. Veel ergers is er in het christelijke woordenboek niet te vinden.

Het staat in schril contrast tot het beeld dat Poetin van zichzelf heeft, schreef de Australische predikant Tim Costello in The Guardian. Volgens Costello, die Poetin in 2013 uitgebreid sprak, beschouwt de president zichzelf als een messiaans redder van het christendom, waar de westerse beschaving haar bestaan aan dankt, maar dat het Westen verkwanselt. “Dat geestelijke aspect wordt vaak genegeerd. Poetins Russisch-orthodoxe geloof is bepalend voor diens wereldbeeld. In 988 bekeerde koning Vladimir zich tot het christendom, en liet heel de bevolking van Kiev in de ­Dnjepr dopen. Daar werd de Heilige Moeder Rusland geboren. Dus aanvaarden Poetin en de Russisch-orthodoxe kerk niet dat de Orthodoxe Kerk van Oekraïne zich onafhankelijk heeft verklaard – ze is de moederkerk aller Russen.”

En dan het andere genootschap, de Oekraïens Orthodoxe Kerk. Anders dan haar bijna-naamgenoot is ze Russisch-gezind en valt ze officieel onder Moskou, waar patriarch Kirill de scepter zwaait over de Russisch-orthodoxe kerk. Ze hield zich, schreef de Oekraïense hoogleraar Cyril Hovorun in 2014, op de vlakte tijdens ‘Euromaidan’ eerder dat jaar, de sociale protesten tegen de overheid. De onafhankelijke Orthodoxe Kerk van Oekraïne sloot zich daar wel bij aan.

Vooruitziende blik

Hovorun is lid van de Russisch-gezinde kerk. Die steunde tot zijn ongenoegen de separatisten in de Donbas, soms openlijk, vaak ook stiekem. Hovorun voorspelde in 2014 dat haar dat lelijk kon gaan opbreken, omdat de kerk geassocieerd zou worden “met een dictator”. Hij had een vooruitziende blik. Volgens Elsner “werd de Oekraïens Orthodoxe Kerk gewantrouwd als een vijfde kolonne”. 

De spanning tussen de twee Oekraïens-orthodoxe kerken is dus begrijpelijk. Die liep op toen Poetin als een van de redenen voor de inval in Oekraïne van afgelopen maand de Russisch-gezinde kerk opvoerde: die zou in Oekraïne gediscrimineerd worden en haar godsdienst niet mogen uitoefenen, zegt Heleen Zorgdrager. Zij is in Nederland en in Oekraïne hoogleraar oecumenische theologie. “De Russisch-orthodoxe kerk heeft dat verhaal opgeklopt. Daarnaast heeft ze de militarisering bevorderd. Daags voor de inval feliciteerde de kerkleiding Poetin nog als verdediger van het vaderland en zijn waarden.”

Van harte welkom

Poetin verkocht zijn militaire operatie als bevrijding van Oekraïne, zegt ook theologe Regina Elsner. “De patriarch en de president hadden verwacht dat ze van harte welkom werden geheten, tenminste door leden van hun eigen kerk. Dat moet ze erg tegen zijn gevallen.”

Op de dag na de inval van 24 februari dit jaar veranderde de houding van metropoliet Onufriy, de leider van de Oekraïens Orthodoxe Kerk, van afzijdig naar sterk pro-Oekraïens. Hij sprak zich vierkant uit tegen Poetin: die noemde hij een agressor die “broedermoord” pleegde. Poetins krijgsmacht herhaalde op Oekraïense bodem de eerste moord in de Bijbel, zei de geestelijke: die van Kaïn op zijn broer Abel.

Onufriy had wel erg lang met die nieuwe positiebepaling gewacht, analyseert Elsner. “Maar hij had geen andere keus. Hij verwachtte niet dat de Russen zouden binnenvallen en hij had – net als Poetin – ook onderschat hoezeer zijn gemeenschap zich Oekraïens voelt, veel meer dan Russisch. Het Oekraïense sentiment, hun identiteit, was heel sterk.”

In de steek gelaten

De meeste Russisch-gezinde orthodoxen waren al langer ontevreden, aldus Elsner. Ze voelden zich in de steek gelaten door hun geestelijk leider in Moskou. “Zij vonden het vreselijk dat hun eigen patriarch Kirill het niet voor hen opnam en geen woord zei over hun situatie.”

Toen Kirill twee weken geleden nog zweeg, veroordeelde Regina Elsner dat als “moordende stilte”. In zijn preek van zondag 27 februari sprak de patriarch zich alsnog uit. Dat was al een “belangrijke toespraak”, zegt Elsner, die het allemaal nog veel erger maakte. “Hij had het over ‘externe krachten die onze kerk bedreigen’, waarmee hij openlijk Poetins oorlogsideologie en propaganda ondersteunde.” En hij bekritiseerde Onufriy, die Poetin van broedermoord had beschuldigd. 

Niet meer de moederkerk

Bisdommen van de Russisch-gezinde orthodoxe kerk in Oekraïne hebben daarop vorige week besloten dat patriarch Kirill niet meer mag worden genoemd in kerkdiensten. Dat druist in tegen de traditie.

Elsner: “Dat zijn naam niet meer valt in de liturgie van de Oekraïense kerk, betekent veel. Ze beschouwen Moskou dus niet meer als hun moederkerk. Ik acht het waarschijnlijk dat het komt tot een echte breuk met Moskou.”

De kans dat er van de tot voor kort Russisch-gezinde Oekraïense orthodoxe kerk nog enige invloed op Moskou uitgaat is “uiterst gering”, zegt Elsner. Op dit moment leven de gelovigen van deze kerk “in een andere wereld dan hun geestelijk leider in Moskou”.

Ná de oorlog “is het de taak van de kerken om de breuken in de samenleving te helen”, zegt Elsner. Nu moeten ze eerst deze oorlog zien door te komen. “Alle aandacht gaat uit naar het geven van humanitaire hulp.” En, voegt Zorgdrager daaraan toe, de Oekraïense kerken “bidden voor het Oekraïense leger”.