Back to the future: zo raken we af van gas en olie uit Rusland

“Rusland is ongelooflijk onbelangrijk voor de wereldeconomie, behalve voor olie en gas. Het is eigenlijk een groot benzinestation.” Aan het woord is Jason Furman, Harvard-econoom en voormalig topadviseur van Amerikaans president Barack Obama, eind februari aan The New York Times.

De brutale invasie van Oekraïne door Rusland is door het Westen beantwoord met economische wapens. Een bombardement van sancties heeft zich - in dik twee weken - ontwikkeld tot een totale economische boycot van Rusland. Het land kan geen internationale betalingen meer uitvoeren via het wereldwijde bankensysteem Swift. Zijn geldreserves in het buitenland zijn bevroren. De Verenigde Staten hebben een olie- en gasembargo ingesteld.

Maar Rusland van de wereldmarkt afsnijden heeft verregaande gevolgen. Zeker voor Europa, dat zijn energiehonger al decennia stilt met wat de grote oostelijke buur aanlevert. Jaarlijks importeren de Europese lidstaten zo’n 155 miljard kubieke meter gas (40 procent van het Europese totaal) en nog eens 4 miljoen vaten olie (25 procent van het Europese totaal) uit Rusland.

De voorbije maanden is die afhankelijkheid pijnlijk duidelijk geworden. Sinds het najaar heeft Rusland de Europese energieprijzen naar recordhoogtes gebracht omdat ze het aanbod kunstmatig laag houden. Het gevolg hiervan zien we elke dag om ons heen: torenhoge energiefacturen, inflatie en een sputterende economie. “Normaal gezien dalen de gasprijzen in de zomer, maar dat zal nu wellicht niet zo zijn”, voorspelt Kristof De Paepe van mijnenergie.be. “De markt verwacht dat de afschakeling van het Russisch gas en het jaarlijkse aanvullen van de voorraden de prijzen hoog zal houden.”

De gaskraan richting Europa volledig dichtdraaien, dat heeft Vladimir Poetin voorlopig niet aangedurfd. De gas- en oliehandel levert de Russische staatskas volgens denktank Bruegel nog elke dag minstens 800 miljoen euro op vanuit de Europese lidstaten. Maar Europa wil ook niet meer wachten tot het, misschien ooit, wel zover komt. Op dinsdag heeft de Commissie het ambitieuze plan RepowerEU voorgesteld, om nog voor 2030 volledig van het Russisch gas af te geraken. Tegen het einde van dit jaar wil men de import al met twee derde inkrimpen.

Zoals dat gaat met ambitieuze plannen is de vraag of ze ook haalbaar zijn. In het verleden heeft Europa meermaals mooie woorden gesproken over energie-onafhankelijkheid van Rusland. Daar is tot op heden weinig van in huis gekomen.

Op korte termijn zal het er vooral op aankomen een nieuw benzinestation te vinden, zo lijkt het. Voor olie wordt dan gekeken naar de Arabische sjeiks van de OPEC. Na lobbywerk van de Amerikaanse president Joe Biden hebben de Verenigde Arabische Emiraten woensdag alvast laten weten dat ze de olieproductie willen verhogen. Ze zullen hiervoor pleiten bij de andere leden van het oliekartel. Ook met Venezuela en Iran hebben de Amerikanen opnieuw contacten aangeknoopt. Beide landen zijn al jaren afgesneden van de wereldmarkt maar zitten op een enorme berg gas en olie. Beide landen onderhouden ook nauwe diplomatieke banden met het regime van Poetin. Hen in het westerse kamp trekken zou een ferme opsteker zijn. Dat klinkt cynisch aangezien het over dictatoriale regimes gaat die geen respect hebben voor onze liberale waarden, maar de waarheid is dat het Westen met olielanden zoals Saudi-Arabië en Irak al veel langer die onaangename geopolitieke dans uitvoert.

Geen gas uit Groningen

Wat gas betreft liggen de kaarten iets anders. In tegenstelling tot olie is de gashandel nog grotendeels afhankelijk van fysieke pijpleidingen. Dit maakt dat Europa wel naar Noorwegen, Algerije en Azerbeidzjan kan kijken voor extra bevoorrading op de klassieke manier, maar dat is het dan zo ongeveer. In Nederland heeft de regering intussen duidelijk gemaakt dat een herlancering van de gaswinning in Groningen geen optie is. Voor de rest is het Europese continent straks aangewezen op wat per schip aangeleverd kan worden. Wereldwijd staan heel wat landen klaar om zogenaamd vloeibaar gas (LNG) te exporteren. Het gaat onder meer om de Verenigde Staten, waar schaliegas voorradig is, maar ook om Qatar en Australië. Op dit moment praat Europees commissaris voor Energie Kadri Simson al met nieuwe aanbieders.

Alleen: vloeibaar gas per schip transporteren, soms de halve wereld rond, is duur. Volgens een recent rapport van de Belgische energiewaakhond CREG zo duur dat LNG nooit in staat zal zijn om de Europese gasprijzen te laten dalen naar de vertrouwde niveaus. De Europese gasprijzen hebben jarenlang geschommeld rond 20 euro per megawattuur. Eerder deze week hebben ze even de grens van 300 euro per megawattuur doorbroken. “Afkoppelen van Rusland kan, maar wie gaat dat betalen?” merkt Tom Simonts, senior econoom en energiespecialist bij KBC, op. “Er staan op deze wereldbol nergens een paar gaskranen die je zomaar kunt opendraaien. Halen we ons gas elders, dan gaat dat ons een pak koopkracht kosten en zal de inflatie dus nog verder voorthollen.”

Volgens de Europese denktank Bruegel zal de bijkomende vraag naar LNG, waar ook bijvoorbeeld China en Brazilië op azen omdat hun grote waterkrachtcentrales vaker getroffen worden door lange droogtes, voor een “immense druk” zorgen op de prijs. Bovendien is Europa er vandaag niet op voorzien om heel het continent te bevoorraden met vloeibaar gas. Vooral in Spanje zijn grote LNG-terminals gebouwd om het vloeibaar gas te lossen. In Centraal- en Midden-Europa veel minder. Sowieso hangen veel gas producerende landen vandaag vast aan langetermijncontracten richting Azië. Die openbreken lijkt niet evident. Het is dus niet zo dat we ons binnenkort aan een tsunami van overzees gas mogen verwachten. “Al met al blijkt dat de EU niet alleen kan vertrouwen op een toename van het aanbod om de Russische aardgasvolumes te vervangen. Ook de vraag zal een rol moeten spelen. Alleen een combinatie van de twee kan een werkbaar resultaat opleveren”, stelt Bruegel.

Vaker paella op het menu

Belangrijk om weten is dat het gasverbruik in Europa grofweg uiteenvalt in drie grote brokken. De helft van het gas wordt gebruikt voor verwarming van gebouwen: vooral huizen en kantoorgebouwen. Een kwart voor de industrie en nog een kwart voor de energiesector. Overal zijn er winsten te boeken. Online circuleren al tal van lijstjes met maatregelen die een onmiddellijk effect kunnen hebben, zoals een verlaging van de snelheidslimiet op snelwegen (naar 100 km per uur), de thermostaat een paar graden lager zetten, verplicht telewerk of werknemers in kantoren laten samenhokken in een beperkt deel van het gebouw en de rest niet langer verwarmen of verlichten. Tussen haakjes: een ‘privéboycot’ van bepaalde gasleveranciers heeft totaal geen zin. “Als particulier kun je niet weten waar het gas van je leverancier vandaan komt,” zegt Kristof De Paepe van mijnenergie.be. “Dat heb je als consument niet in de hand.”

Nieuw zijn al die tips om energie te besparen trouwens niet. Toen België in de winter van 2014 geconfronteerd werd met de dreigende stroomtekorten door onrust rond de ‘scheurtjescentrales’ organiseerde toenmalige minister van Energie Marie Christine Marghem (MR) al een persconferentie waar ze eenpansgerechten zoals paella promootte als manier om energie te besparen. “Ons energieverbruik verminderen zou een natuurlijke reflex moeten worden in ons dagdagelijks leven, zoals het sorteren van afval”, vertelde ze. Tijdens de olieshock in de jaren 70 en ook doorheen de Tweede Wereldoorlog werden burgers aangemaand of zelfs verplicht om minder te verbruiken. In het belang van hun portefeuille en van het geteisterde vaderland.

Het effect van dit soort maatregelen lijkt op het eerste gezicht misschien marginaal, maar alle beetjes kunnen een groot verschil maken. Volgens een berekening van het Internationaal Energie Agentschap (IEA) zou Europa 10 miljoen kubieke meter gas kunnen uitsparen door overal de thermostaat met een graad te verlagen: van gemiddeld 22 graden naar 21 graden. Een verlaging naar 19 graden zou gelijkstaan aan een vermindering van de Russische import met maar liefst 20 procent. “De curve samen platdrukken”, kent u die nog van de vele coronapersconferenties? Voor ons gasgebruik zou dat ook perfect kunnen, oordelen energiespecialisten.

Vergroenen, zo snel mogelijk

Op langere termijn is vergroenen het codewoord. In de visie van de Europese Commissie kunnen extra investeringen in de isolatie van huizen en warmtepompen de jaarlijkse vraag naar gas verlagen met 25 miljard kubieke meter. De productie van groene waterstof, onder meer voor de industrie, moet omhoog met minstens 25 miljard kubieke meter. De bouw van extra windmolens kan nog eens 15 miljard kubieke meter gas uitsparen. De duurzame revolutie in de autowereld, waarbij klassieke modellen aangedreven op diesel of benzine, steeds sneller plaatsmaken voor elektrische modellen, zal ook helpen. Zeker als Europa er nog een fiscale boost aan geeft. Volgens cijfers van persagentschap Bloomberg is in Noorwegen, een land waar al 15 procent van alle auto’s elektrisch is, de totale vraag naar olie de laatste tien jaar met 10 procent gedaald. In de woorden van Nederlands eurocommissaris voor Klimaat Frans Timmermans: “De enige echte manier om Poetin pijn te doen, is door nog sneller over te schakelen op hernieuwbare energie en door ons continent energie-efficiënter maken.”

De benodigde investeringen voor RepowerEU worden geschat op 100 miljard euro tegen 2030. Dat geld zou deels kunnen komen uit de winsten die energiebedrijven maken door de hoge gas- en elektriciteitsprijzen en uit de hogere opbrengst van de uitstootrechten voor CO₂. Sowieso wacht de Commissie nog een pittige discussie met de lidstaten over de omvang en doelen van de operatie.

In Europa is niet iedereen even kwetsbaar voor een afschakeling van Russisch gas. België bijvoorbeeld heeft een grote LNG-terminal in Zeebrugge en doet vandaag maar voor 2 tot 6 procent van zijn gasverbruik een beroep op Russische moleculen. De energiewaakhond CREG wijst er wel op dat aangezien ons land “volledig deel uitmaakt van de Europese markt” die afhankelijkheid eigenlijk gewoon op 38 procent ligt, zoals de rest van Europa. België zal niet ontsnappen aan hogere prijzen. Simonts: “We kunnen niet denken: wij hebben onze terminal, dus Belgium comes first and the rest comes later. We zullen - indien nodig - eerder aan gas kunnen geraken dan andere Europese landen, maar we zullen al dat gas niet kunnen houden.”

Elon Musk

Helaas blijkt Poetin ook best belangrijk voor die hernieuwbare energie. Rusland afdoen als enkel een benzinestation, is immers te simpel. Het land produceert ongeveer 9 procent van al het nikkel dat wereldwijd wordt gewonnen, het metaal dat wordt gebruikt om lithium-ionbatterijen te produceren. Toen de nikkelprijzen vorig jaar stegen richting 25.000 dollar per ton noemde Tesla-baas Elon Musk dat “onze grootste zorg voor het opschalen” van de batterijproductie. Sinds het begin van de oorlog in Oekraïne zijn de nikkelprijzen ontploft, tot 100.000 dollar per ton.

Tegelijk levert Rusland 6 procent van de wereldwijde voorraad van aluminium. Een metaal dat essentieel is voor de bouw van zonnepanelen. Volgens een tienpuntenplan van het Internationaal Energie Agentschap (IEA) doen Europese lidstaten er goed aan om hun nucleaire productie “te maximaliseren” om minder afhankelijk te worden van Russisch gas.

In heel wat lidstaten woedt vandaag de discussie over kernenenergie. Onder meer in Duitsland, waar eind dit jaar normaal de drie laatste kerncentrales voorgoed de deuren zullen sluiten. Meer dan waarschijnlijk zal dat ook het geval zijn. Volgens de groene minister van Economie Robert Habeck zouden de “kosten en risico’s” van een lastminute nucleaire verlenging gewoonweg te groot zijn.

Na twintig jaar leek in ons land in december het debat beslecht: de zeven Belgische reactoren, verdeeld over de kerncentrales in Doel en Tihange, zouden gesloten worden. Intussen stijgen de kansen weer voor het openblijven van de jongste twee reactoren. Het groene verzet lijkt gebroken. In ruil vragen de ecologisten wel extra investeringen in hernieuwbare energie en isolatie. Frankrijk gaat nog verder en zet in op de bouw van nieuwe kerncentrales, al zal de bouw daarvan - afgaand op projecten in het VK en Finland - minstens tien jaar duren.

Terug de mijnen in

En dan is er nog... steenkool. De zalmroze zakenkrant The Financial Times kopte afgelopen week over ‘The comeback of coal’. Wat we in België vaak niet beseffen, is dat in veel landen de steenkoolcentrales nu al volop draaien. Eén voorbeeld: in de lente van vorig jaar zorgden kolen in Duitsland voor de meeste elektriciteit. “Kool is inderdaad een optie voor Europa,” zegt Simonts. “Ook wij kunnen opnieuw kolen opdelven in Limburg, maar dat is een zeer dure affaire en een ramp voor het milieu.”

In twee jaar tijd is de prijs van kolen al gestegen van 65 dollar naar 415 dollar per ton. Dat is een stijging van maar liefst 540 procent. Simonts: “China heeft zich na de ergste coronapiek al volop op kool gestort door de stijgende olieprijzen. De duurdere olie heeft een hele keten in gang gezet: landen schakelden over op gas, waardoor de gasprijs stijgt, waardoor ze zich wenden tot kool waardoor die prijs dan weer stijgt. Het resultaat is een energie-infarct dat een gigantische economische en ecologische kostprijs heeft.”

Conclusie: de oplossingen voor de (on)afhankelijkheid van het Russisch gas en olie liggen in het verleden en de toekomst, van steenkool tot Tesla’s. De komende jaren moet de Europese energiepolitiek dus noodgedwongen back to the future. 

Luister naar ‘Duidelijk’: wat doet de oorlog in Oekraïne met onze energieprijzen?