Wat zijn de scenario’s als Poetin op de rode knop zou duwen?

Als je er van een afstand naar staart, is je eerste gok: een duikboot op het droge. Het veertien ton wegende gevaarte genaamd Model 7 staat uitgestald naast de loods van het transportbedrijf SMEC in Itegem bij Heist-op-den-Berg.

“Je kon er in principe met negentien tot eenentwintig mensen in”, zegt zaakvoerder Carl Seykens. “Ik tel tien bedden, dus je moest dan wel om beurten slapen. Er is een tank die je kunt vullen met tweeduizend liter drinkwater en nog één voor vijftienhonderd liter stookolie. Voor de luchtcirculatie. Mijn vader, Frans, heeft het ding in 1982 gekocht, als demonstratiemodel voor het Belgische filiaal van het Zwitserse bedrijf Antiatom. Mijn vader zag daar wel toekomst in, in atoomschuilkelders. Er was een zakenman in Kortrijk die deze bunkers vanuit Zwitserland importeerde en zelf voorzag van een kwaliteitsvol interieur. Kijk naar die twee elektrische kookplaatjes, naar de keukenkastdeurtjes: allemaal van de hoogste kwaliteit.

“Mijn vader heeft er destijds tien of vijftien van verkocht. Zo’n ding kostte naargelang het model drie à vier miljoen Belgische frank – een kleine honderdduizend euro euro nu. Maar toen kwam Michail Gorbatsjov. Gedaan met de handel in atoomschuilkelders.”

Drie scenario’s

Nadat Vladimir Poetin onlangs in een toespraak had gezinspeeld op iets “groter dan alles wat jullie in de geschiedenis hebben gezien”, bestelde Senne (18) op bol.com een handmatig elektrisch aan te zwengelen noodradio. Je kunt er je smartphone en je tablet mee opladen en luisteren naar wat er na de nucleaire apocalyps nog rest aan radio-uitzendingen. Senne betaalde 74 euro. “De dag ervoor kostte ie nog 60 euro”, zegt hij. “De dag daarna al 90.”

De aankoop maakte deel uit van een met zijn moeder bedacht plan. Als ze overleven, gaan ze er alles aan doen om een stadje in het zuiden van Portugal te bereiken.

Daar, zo zeiden ze aan familie, zullen ze elke dag om elf uur stipt in een kerkje te vinden zijn.

Via sites als Nukemap bekijken anderen al mogelijke simulaties die de kernwapens in het Russische arsenaal hypothetisch zouden kunnen teweegbrengen. In gekleurde kringen vertelt de website - een tikje luguber - wat er zou gebeuren als pakweg het NAVO-hoofdkwartier in Brussel of de Antwerpse Groenplaats geviseerd zou worden.

In de stocks américains merken ze weinig van een groeiende behoefte aan survivalpakketten. “Ik had erger verwacht”, zegt de zaakvoerder van de Stockorama langs de N9 in Asse. “Ik verkoop nu wel opvallend meer jerrycans, maar dat lijkt vooral een gevolg van de brandstofprijzen te zijn.”

De Volkskrant schetste eerder deze week de drie mogelijke scenario’s voor het geval Poetin op de rode knop duwt. Scenario 1 is  een eenmalige kernbom boven Oekraïne. Of de NAVO die onder de groeiende druk van de publieke opinie Poetin met een zogenaamd dial-a-yield-kernwapen tot onderhandelen tracht te brengen. Het gaat dan om een tactisch kernwapen waarvan de explosiekracht kan worden ingesteld met als ondergrens 300 ton TNT-equivalenten, vergelijkbaar met de havenexplosie van 2020 in Beiroet.

Hongersnoden

Het neveneffect van zo’n mini-atoombom zou kunnen zijn dat Poetin er een terugvuurt, en dan zitten we in scenario 2: een beperkte kernoorlog met meerdere bommen boven Rusland en Europa. Met honderdduizenden tot miljoenen doden en gewonden en langdurige klimatologische ontregeling van het hele noordelijk halfrond door stof en roet in de stratosfeer. Een remming van het zonlicht zou jarenlange hongersnoden veroorzaken.

Scenario 3 is dat van de mutually assured destruction, afgekort MAD: de wederzijds gegarandeerde vernietiging. Met miljarden doden, verpulverde grootsteden, tot as herschapen wouden, 90 procent minder neerslag en uiteindelijk de in 1983 door astronoom Carl Sagan en klimaatwetenschappers voorspelde ‘nucleaire winter’. Een planeet waar door een plotse daling van de temperaturen met 5 tot 10 graden eigenlijk niet meer te leven valt.

Little Boy, ’s werelds eerste atoombom, werd op 6 augustus 1945 om 8.15 uur ’s ochtends door de B-29-bommenwerper Enola Gay gedropt boven de Japanse havenstad Hiroshima. 78.000 van de 255.000 inwoners stierven onmiddellijk door de vuurzee en drukgolf, en zij werden achteraf beschouwd als de geluksvogels van de dag. Nog voor het einde van dat jaar stierven nog eens 70.000 mensen aan de gevolgen van stralingsziekte. Volgens een in 2004 afgerond onderzoek heeft Little Boy in totaal uiteindelijk 237.062 levens gekost, bijna de hele bevolking. Tot vandaag kampt de regio met een verhoogd aantal kankers en miskramen.

Hoe cynisch de naamkeuze ook was: Little Boy heeft die vanuit hedendaags perspectief absoluut niet gestolen, vindt Gilbert Eggermont, professor stralingsbescherming aan de VUB. “De huidige kernwapens hebben een vernietigingskracht van dertig tot drieduizend keer de atoombom van Hiroshima”, zegt hij. “We kunnen ongeveer wel inschatten wat de hitte, de drukgolf en de straling gaan aanrichten; de latere contaminatie door kankers en andere ziekten wordt dan al iets heel secundairs. Dat jodiumpilletje gaat in elk geval het verschil niet maken.”

“In een rapport van de Hoge Gezondheidsraad (‘Nucleair risico’, red.) hebben wij er in oktober, nog voor de oorlog in Oekraïne, nogmaals op gewezen dat wij een bijzonder kwetsbaar doelwit zijn, met het hoofdkwartier van de NAVO en de Europese instellingen in Brussel. De Doomsday Clock, ooit mee bedacht door Albert Einstein, geeft aan hoe dicht de mensheid bij het einde van de beschaving staat. Hij staat nu al twee jaar op honderd seconden voor twaalf. Het dichtst bij middernacht ooit.”

Discretie

Langs de Gentsesteenweg in Erpe-Mere attendeert een oud reclamebord – ‘Atoomschuilkelders’ – aan de zijkant van een rijtjeshuis op het levenswerk van Roger De Smet (78). Hij bouwde in de jaren 80 bij honderden Vlaamse tweeverdieners atoomschuilkelders, meestal ingegraven in de achtertuin. Inclusief met lood beklede wanden en vanuit Zwitserland geïmporteerde stalen poorten van 1.000 kilo.

Een folder uit 1982 toont het logo van het bedrijf Antiatom uit 1982, waar Frans Seykens z’n atoomschuilkelder kocht. Een paddenstoelwolk. De folder: ‘Tal van studies hebben uitgewezen dat men zich vrij efficiënt kan beschermen tegen alle fysische gevolgen van een NBC-conflict (NBC was de in die tijd een courant gebruikte afkorting van Nuclear, Biological, Chemical, red.). Schuilkelderconstructeurs hebben tot op heden weinig of geen aandacht besteed aan de sociale of psychologische problemen die ontstaan als men noodgedwongen voor een langere tijd met meerdere personen samen moet leven in een beperkte ruimte. Het zo aangenaam en functioneel mogelijk maken van deze ruimte blijkt de belangrijkste factor te zijn om deze problemen te ondervangen.’

In hun kantoortje bladeren Carl en zus Christine Seykens door de knipselmap die hun inmiddels overleden vader bijhield als atoomschuilkelderverkoper.

Carl: “In die tijd dacht men dat het overleven van een kernramp in een 2,5 meter dikke en 15 meter lange buis werkbaar kon zijn mits een eigentijds design. Er hoorde ook een ruimtepak bij dat beschermde tegen de straling. Dan moest een paar weken na de ramp iemand in de schuilkelder in dat pak door de luchtafvoerpijp op een laddertje omhoogklimmen om te zien of de wereld al terug bewoonbaar was. Er was ook een geigerteller (meet­in­stru­ment voor het aan­to­nen en be­pa­len van de sterk­te van ra­dio­ac­tie­ve stra­len, red.) in de prijs inbegrepen. Ik weet niet wat er van dat ruimtepak geworden is, of van de geigerteller.”

Christine: “Het was altijd een heel gedoe om de schuilkelder voor een demonstratie aan een trekker gekoppeld te krijgen. En als mijn schoonbroer ermee voorbij een landsgrens moest, waren de douaniers erg wantrouwig: ‘Is dat een duikboot of wa?’”

Carl: “We hebben de schuilkelder een jaar of zeven geleden op Kapaza gezet. Je krijgt dan wel heel veel mailtjes, maar kopers? Nee.”

Christine: “En toch. Een identiek model als het onze, ook van Antiatom, en verbouwd door een kunstenaar in Roeselare, stond twee weken geleden bij een immokantoor te koop voor 50.000 euro. Hij is vorige week, niet zo lang na het dreigement van Poetin, verkocht. Voor meer dan de vraagprijs, hoorde ik. En de koper stond op zijn anonimiteit.”

Carl: “Mijn vader garandeerde zijn klanten altijd discretie. Ja, je wilt niet dat als de dag daar opeens is honderd mensen voor je deur staan die allemaal mee die kelder in willen.”

Christine: “Je moet wel goed voorbereid zijn. Water, rijst, koekjes, wc-papier. En stookolie, niet te vergeten.”

12.700 kernwapens

Bij het Nuclear Information Project (NIP) in Washington monitort directeur Hans M. Kristensen alle kernarsenalen wereldwijd. Hij publiceerde op 25 februari – toevallig daags na Poetins aankondiging van een “speciale militaire operatie” – samen met Matt Korda een onderzoeksrapport over de 5.977 Russische kernwapens, waarvan er 1.500 in stocks liggen te wachten op ontmanteling maar nog steeds operationeel kunnen worden gemaakt. Een deel van dat arsenaal, zo leert de studie, dateert nog van voor de implosie van het Sovjet-regime, zoals de SS-18 Satan (1988), SS-N-3 Sepal (1973), de SS-25 Sickle (1988).

De studie citeert een toespraak van Poetin waarin die een versnelde modernisering van 88,3 procent van het arsenaal aankondigde tegen eind 2021: “Het is absoluut onaanvaardbaar om stil te blijven staan. Het tempo van verandering is ongewoon snel. Als je één seconde stopt, begin je al achterop te raken.”

Ooit, in 1986, waren er wereldwijd 70.000 kernwapens, genoeg om de planeet niet één, maar honderden keren te vernietigen. Vandaag zijn het er wereldwijd 12.700, waarvan er zo’n 9.400 onmiddellijk kunnen worden ingezet.

Poetin in een bubbel

“De trend is dat het aantal nucleaire wapens weer stijgt, maar niet in het tempo van in de Koude Oorlog”, zegt Hans M. Kristensen in een telefoongesprek met De Morgen. “Het is meer een technologische wedloop geworden. De vraag is nu vooral: wat kan de rol zijn van die kleinere nucleaire wapens?”

Enkele dagen na Poetins eerste dreigement noemde Kristensen zich in een interview met vox.com “nog bezorgder dan een week geleden”. Hij is nu als wereldwijd expert op het gebied van nucleaire oorlogsvoering al een stuk minder pessimistisch.

Hans M. Kristensen: “Er is de voorbije weken op het terrein weinig veranderd. De Russen lijken hun campagne van conventionele oorlogsvoering uit te breiden. Er zijn nog veel onzekerheden, maar ik sta nu eerder sceptisch tegenover de theorie dat Rusland nucleaire wapens gaat gebruiken als het niet kan winnen in Oekraïne. Het zou dan Oekraïne wel verslaan, maar het zou hoogst waarschijnlijk ook betekenen dat de NAVO wordt betrokken. De belangrijkste motivatie achter Poetins nucleaire dreigement was nu juist ervoor te zorgen dat de NAVO zich níét zou laten betrekken in dit conflict.

“Poetin leeft in een bubbel, hij lijkt paranoïde en niet erg rationeel. Als je je alleen laat omringen door figuren als in Yes, Minister (Britse comedyserie in de jaren 80, red.), kun je tot heel gekke analyses en beslissingen komen. En nee, hij schrikt niet terug voor een heel bloedige oorlog, zoals we al zagen in Syrië en Tsjetsjenië. Hij kijkt niet op een bloedbad meer of minder, maar er zijn geen tekenen die wijzen op het voorbereiden van operaties om de nucleaire kant op te gaan. Dat blijkt niet uit wat wij op het terrein zien, en we horen dat ook van de Amerikaanse inlichtingendiensten.

“Er vallen wel degelijk scenario’s te bedenken waarin deze oorlog in een nucleair conflict kan ontaarden, maar zover zijn we dus nog lang niet. Zelfs als Rusland deze oorlog zou verliezen, wordt aan geen enkele voorwaarde voldaan. Je zit dan nog steeds niet in een situatie waarin het voortbestaan van Rusland zou worden bedreigd. Als Poetin zou verliezen, zou hij ernstige politieke en economische schade oplopen, maar de Russische staat blijft gewoon de Russische staat. Als het in Oekraïne fout gaat, is dat een grotere bedreiging voor hem als individu dan voor zijn land. De vraag is dan: kan zoiets bij hem een gekke reactie triggeren?

“Niet alles is geweten over het Russische kernarsenaal. Het is erg waarschijnlijk dat ook zij kleinere kernwapens hebben. Je spreekt dan over wapens met vijf tot tien kiloton (de atoombom op Hiroshima had een waarde van 12 kiloton, red.). Als Poetin Oekraïne met dat soort kernwapens op de knieën zou willen dwingen, zou hij er meerdere moeten inzetten. Hij zou er lokaal heel veel ravage mee kunnen aanrichten, en de gevolgen zouden desastreus zijn voor die plek, maar Oekraïne zou wellicht blijven doorvechten. Het zou een nog vuilere oorlog worden. Je kunt ook een scenario bedenken met een tweede front in de Baltische staten waarbij Poetin zijn land wil verbinden met Kaliningrad (meest westelijk gelegen grote stad van Rusland, die politiek gezien wel maar geografisch niet verbonden is met Rusland, red.).”

“Ik denk dat het niet veel zou uitmaken hoe zwaar geladen zo’n bom is. De militaire betekenis zou enorm zijn. Het zou de eerste keer zijn sinds de Tweede Wereldoorlog. Je kunt je ook voorstellen dat Poetin nucleaire wapens zou gebruiken om een signaal te sturen: eentje doen ontploffen boven de Zwarte Zee, waarbij niemand wordt gedood. Hij zou een ondergrondse nucleaire test kunnen doen en duidelijk maken dat hij klaar is voor de volgende stap. Opnieuw: we zouden dan in een totaal andere vorm van escalatie zitten dan nu. Er is onzekerheid, uiteraard, maar ik ben er niet van overtuigd dat het gevaar zo imminent is.”

Waarheen in Brussel?

Elke week beantwoordt journaliste Luana Difficile in haar rubriek ‘Jouw vraag’ op Bruzz bizarre vragen van Brusselaars over hun stad. Op 18 november vorig jaar was het thema ‘Zijn er in Brussel nog atoomschuilkelders uit de Koude Oorlog?’. Difficile trok met een cameraploeg in de catacomben van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten, vlak bij het Warandepark. Daar werd in de jaren vijftig een atoomschuilkelder gebouwd om in-het-geval-van onze voornaamste kunstwerken te beschermen.

Luana Difficile: “Het is heel gek. Vier maanden geleden was dit nog een anekdotisch onderwerp. Nu krijg ik de hele dag door vragen: ‘Luana, als het zover is, kunnen wij daar dan schuilen?’ Die kelder zag er eerder verwaarloosd uit, en dat geldt blijkbaar ook voor de grotere atoomschuilkelder onder het Warandepark. Daar ben ik niet binnen geraakt.”

De schuilkelder onder het Warandepark dateert al uit 1938 en werd tussen 1966 en 1969 tijdens de bouw van metrolijn 1 uitgebreid tot nucleaire safehouse voor de regering, het parlement en leden van het koningshuis. Met geheime ondergrondse toegangen. ‘Vreemde tuigen laten zich in onze lichtkegel vangen’, beschrijft Filip Rogiers als hij voor deze krant in 2005 eenmalig tot het best bewaarde geheim van de hoofdstad wordt toegelaten. ‘Ventiliatiesystemen, waterpompen, sirenes, noodgeneratoren, het is gissen naar hun betekenis. Al dolende belanden we in de telefooncentrale waar alleen nog een metalen honingraat van overschiet.’

In de jaren 50 werden wel meer atoomschuilkelders gebouwd om alvast ons kunstpatrimonium veilig te stellen. In het Waalse Mariemont, in Antwerpen, in Eigenbrakel (onder het Hallerbos) en in Brussel onder het Museum voor Kunst en Geschiedenis onder het Jubelpark. Het beheer werd een tijdlang toevertrouwd aan het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK), waar Robrecht Janssen recent de archieven doorploegde.

“Het was begin jaren 50 een tendens in alle landen”, zegt hij. “Men maakte shortlists van werken die absoluut moesten worden beschermd. In de archieven is ook sprake van een atoomschuilkelder voor het Lam Gods in Gent, maar het is niet duidelijk of die er ooit is gekomen. Ik ben in een paar van die schuilkelders geweest. Er was heel weinig ruimte, zo viel me op. Het was absoluut niet de bedoeling dat daar ook mensen in zouden kunnen schuilen. Het ging puur om de kunst. De meeste van die schuilkelders zijn stockagelokalen geworden.”

Bij de bouw van het Brusselse metronet werd op lijn 2 een atoomschuilkelder aangelegd tussen de stations Troon en Naamsepoort, enkel in ruwbouw. De constructie, met metersdikke muren en een zinklaag, is voor zover bekend nooit voorzien van poorten of van een noodgenerator. Bij de Brusselse vervoersmaatschappij MIVB verwijst woordvoerster An Van hamme hieromtrent door naar de Regie der Gebouwen, waar haar collega Johan Vanderborght het eerder bondig houdt: “Het is een thema waar zeer weinig over wordt gecommuniceerd. Wij gaan hier niet pro-actief over communiceren.”

Voor de bewoners van Kiev zijn metrostations, gebouwd door de Sovjets, het voornaamste toevluchtsoord. Bij de MIVB zijn er geen procedures in geval van (kern)oorlog.

An Van hamme: “In Brussel zou dat sowieso minder geschikt zijn. De metro ligt op de meeste plaatsen net onder het straatniveau. Het metronet van Kiev behoort tot de diepste ter wereld, één van de stations is zelfs het diepste ter wereld. In Brussel is dat niet zo omdat destijds voornamelijk is gekozen voor de cut-and-covermethode: straten opengooien, metro bouwen, en alles terug dichtmaken.”

Toch is België, en meer bepaald Brussel, volgens Hans M. Kristensen een van de plekken waar misschien juist beter wél proactief wordt nagedacht: “Als het tot een oorlog komt tussen Rusland en de NAVO, dan is het hoofdkwartier van de NAVO een potentieel doelwit. Alle lanceerbases met nucleaire krachten of commandocentra zijn doelwitten.”

We hebben in ons land ook nog de Supreme Headquarters Allied Powers Europe (SHAPE) van de NAVO in het plaatsje Casteau, bij Bergen. En tien à twintig oostwaarts gerichte nucleaire B61-bommen (De Morgen, 16 juli 2019, red.) op de luchtmachtbasis van Kleine Brogel bij Peer.

Hans M. Kristensen: “Uiteraard zijn ook dat potentiële doelwitten. Men wil strijdkrachten en beslissingscentra treffen. Zo werkt het kiezen van doelwitten nu eenmaal. Voorlopig lijken de Russen in Oekraïne iets simplistischer te werk te gaan. Laten we hopen dat dat zo blijft.”