Direct naar artikelinhoud
Interview

‘We zijn onszelf als product gaan zien waarin je moet investeren om te kunnen verhandelen, zoals Tinder of LinkedIn’

Marian Donner: ‘We zijn onszelf als een product gaan zien waarin je moet investeren om het op de markt te kunnen verhandelen, zoals Tinder of LinkedIn.’Beeld Ines Vansteenkiste-Muylle

Waarom leiden we een leven dat onszelf en de planeet vernietigt? Marian Donner (48) schrijft via de wondere wereld van haarverfreclame en kwantummechanica haar antwoord neer in De grote weigering. ‘Dutjes doen is een vorm van verzet.’

‘We zouden collectief en publiekelijk dutjes moeten doen, zoals de Amerikaanse Tricia Hersey (dichter, performancekunstenaar en activist, red.) op haar Instagram-account The Nap Ministry bepleit”, zegt Marian Donner, de Nederlandse auteur van Zelfverwoestingsboek, waarin ze een losbandiger leven bepleit. In het licht van de nucleaire oorlogsdreiging en alweer een zorgwekkend VN-klimaatrapport lijken dutjes naast de kwestie. 

BIO * geboren op 11 maart 1974 in Amsterdam * auteur en columniste * was campagne­medewerker, manager, barvrouw en telefoniste bij een escortbureau * debuteerde in 2006 met 8.30 uur: opstand; in 2011 volgde Lily * schrijft sinds 2014 columns voor De Groene Amsterdammer * publiceerde in 2019 Zelfverwoestingsboek

Toch zijn ze een deel van Donners antwoord op de vraag van de filosofische pamfletreeks Nieuw Licht hoe het kan dat wij, gewone burgers, ons schikken naar een systeem dat hebzucht aanvuurt en mens, dier en aarde leegrooft en uitput.

Wat hebben dutjes ermee te maken?

d) “Ze zijn een heel klein voorbeeld van betekenisvol verzet tegen het basisprobleem, namelijk hyperkapitalisme en -consumentisme. Of het nu door oorlog, uitputting van energiebronnen of klimaatverandering is, we botsen tegen de grenzen van ons kunnen. We moeten daar tegenin gaan, ook met klein, subversief verzet. Met haar acties steekt Hersey een spaak in de wielen van het systeem. Ze hoopt, zoals ik, dat uiteindelijk iedereen het giftige idee zal weigeren dat je continu je waarde moet bewijzen, ook aan jezelf,  door steeds harder te werken en steeds meer te consumeren. Dat jaagt ons de vernieling in.”

We realiseren toch welvaart en vooruitgang?

“Dankzij wetenschap, technologie en kapitalisme is enorm veel welvaart gecreëerd. Nooit was er minder armoede, ziekte, honger. Maar we blijken ook voldoende intelligent voor zelfdestructie. De legendarische astronoom Carl Sagan opperde dat we geen intelligent buitenaards  leven vinden omdat elke soort die de technologie voor ruimtereizen kan ontwikkelen zichzelf niet veel later met die technologie vernietigt. Nu zijn wij die soort. Het systeem dat we opgetuigd hebben om de natuur te beheersen en steeds meer te produceren,  keert zich tegen ons.”

U baseert zich op het werk van de Duits-Amerikaanse filosoof Herbert Marcuse. Waarom?

“In essentie omdat de cover van mijn Zelfverwoestingsboek erg lijkt op de cover van zijn in 1964 gepubliceerde De eendimensionale mens. Toeval dus. Het bleek een perfecte match. Marcuse werd beroemd met zijn bevinding dat het rationele systeem van kapitalisme ultiem irrationeel is. Maar we zijn er zo van doordrongen dat we dat niet zien. De enige optie is volgens Marcuse verzet, ‘de grote weigering’.

“Bijna zestig jaar later is de irrationaliteit van de gevestigde rationaliteit overal te zien. Er is niets logisch aan de enorme hoeveelheid overbodige troep die we produceren en consumeren, aan de manier waarop we met andere levende wezens omgaan. In Nederland, een van de rijkste landen, gaan dagelijks duizenden kinderen hongerig naar school, zijn er een kwart miljoen werkende armen en worden ouderen opgevangen in verzorgingshuizen waar het personeel vijf minuten krijgt om ze één keer per week te wassen.

“De oorzaak is dat alles gericht is op meer winst voor aandeelhouders. Dat is nu de definitie van groei. In de pandemie moesten veel ondernemers de deuren sluiten maar is het vermogen van de tien rijkste mensen ter wereld verdubbeld. Het is de grootste stijging ooit. Samen verdienden ze 15.000 dollar (13.600 euro, red.) per seconde, 1,3 miljard per dag. Ondertussen krijgen Jef Bezos’ Amazon-werknemers onvoldoende pauze om naar de wc te kunnen.”

Hoe onvermijdelijk is die evolutie volgens u?

“Sommigen interpreteren Sagans gedachte alsof zich blindelings te pletter groeien in de mens ingebakken zit, maar ik geloof daar niet in. Er is een systeem dat we hebben gebouwd dat tot destructie leidt. Er zijn dus andere systemen denkbaar die niet zo vernielend zijn. Alleen vinden velen dat ‘ondenkbaar’, omdat ze bijvoorbeeld aannemen dat we zonder kapitalisme nog in grotten zouden leven. ‘Kijk naar China en Zuid-Korea’, hoor je dan. ‘Daar zijn miljoenen in één generatie tijd uit de armoede geklauterd’. Maar die landen slaagden daar vooral in door hun markten af te schermen, te stelen en zich niet aan patentregels te houden. 

“Nog een misvatting is dat er zonder kapitalisme geen vooruitgang kan zijn. Maar bijna alle belangrijke uitvindingen zijn aan universiteiten gedaan en gesponsord door overheden  – van het internet, vaccins, de kwantumcomputer tot raketten. Het is dus helemaal niet vergezocht dat je een systeem zou bedenken waarin niet alles zo hard om competitie en consumptie draait, waarin winsten anders verdeeld worden.”

Maar niemand komt met een realistisch alternatief.

“Ik vind niet dat je vooraf een perfect uitgewerkt plan moet hebben. Waarom beginnen we niet met het aanpakken van de verwoestende uitwassen? Definieer groei anders, zoals Nieuw-Zeeland deed. Breek de almacht van de aandeelhouders, zoals in het plan van Elizabeth Warren (Amerikaanse Democraat, red.). Laat je als politicus niet meer dicteren door de lobby’s van grote bedrijven.”

We kunnen ook de ruimte in, zoals Bezos en Elon Musk?

(lacht) “Dankzij Marcuse zie ik hen als ultieme marionetten van het ongebreidelde kapitalisme. Bezos zegt letterlijk ‘We moeten meer blijven groeien en consumeren want dat is goed voor iedereen. Maar omdat we daardoor onze bronnen uitputten moeten we de ruimte in.’ Daarmee is hij de grootste slaaf van dit systeem. Hij wordt er absurd rijk van, dus hij wil doorgaan. Maar waarom zouden wij dat willen? Want Bezos is een typisch voorbeeld van Marcuses ‘eendimensionale mens.”

Wat bedoelt hij daarmee?

“De mens die zo diep in dit systeem zit dat hij er niet buiten kan denken. We zijn dat meer dan we beseffen. We willen onze producten steeds sneller, willen zelfs steeds productiever zijn in minder tijd, to-dolijsten en bucketlists afwerken, onszelf optimaliseren. We voeden zo de machine en nemen tegelijkertijd gretig haar producten af, in de hoop dat we dan op een dag gelukkig, fit, succesvol en gezond zijn.

‘Mocht links aangeven wat vrijheid voor hen is, dan zouden er minder mensen zijn die denken dat Hillary Clinton babybloed drinkt.’Beeld Ines Vansteenkiste-Muylle

“Maar er waren nooit zoveel depressies, angsten en eenzaamheid, hoewel we nooit meer middelen hadden om ons beter te voelen: van zelfhulpboeken tot trainingen en zelftrackingsapps. We voelen ons echter opgejaagd, schuldig omdat het ons niet lukt om af te vallen of altijd vrolijk te zijn. We schamen ons omdat we niet succesvol zijn, want dan had je maar harder je best moeten doen, zo luidt het. En het is vooral omdat wij die kapitalistische ideologie van ‘steeds meer en beter’ helemaal geïnternaliseerd hebben, dat de destructie van de planeet onverminderd doorgaat. Daar zit de knoop.”

De meesten zijn toch niet depressief?

“Gelukkig maar. Marcuse noemt dat het ‘Gelukkige Bewustzijn’, wat hij omschrijft het als ‘het geloof dat het werkelijke redelijk is en dat het systeem al het benodigde verschaft’. Het is het bewustzijn dat erkent dat Amazon-medewerkers worden uitgebuit, maar zet daartegenover dat ze ook gewoon een andere baan kunnen zoeken. Het Gelukkige Bewustzijn gunt Bezos zijn rijkdom omdat hij een product levert dat de consument graag wil en vergeet gemakshalve dat die rijkdom het gevolg is van wetgeving, belastingontduiking en uitbuiting.”

Eigenlijk zegt u dat we gevangen zitten?

“Ja. Wat we nu als vrijheid beschouwen, is vooral de vrijheid om te werken en te consumeren. We worden zoet gehouden door een almaar groeiend gemak, door steeds makkelijker te verkrijgen producten die ons gelukkiger, gezonder of succesvoller moeten maken. Het is makkelijk om op Amazon overbodige spullen te kopen om jezelf te troosten en te vergeten dat je veel te hard werkt voor veel te weinig, of om je stress over je veel te hoge huur weg te mindfulnessen.”

Marcuse werd een held van de protestbewegingen in de jaren 60, die zich verzetten tegen materialisme en consumentisme. Waarom bracht dat geen verandering?

“Door wat hij coöperatie noemt. Grote bedrijven hebben in die periode de revolutionaire geest beteugeld door via reclame het ‘ik-tijdperk’ in te voeren. Adam Curtis toont in zijn documentairereeks The Century of the Self dat het bedrijfsleven met psychologen uitzocht hoe ze deze antimaterialistische generatie toch zo veel mogelijk kon doen kopen. Het toverwoord bleek zelfactualisatie. ‘Als ik maar één leven heb, laat het me dan leven als een blondine’, luidde de reclameboodschap van haarverf voor Clairol. Het was het begin van de lifestyle. En die is veel destructiever dan je denkt.”

Hoezo?

“De opdracht om de beste versie van jezelf te worden dankzij allerhande producten bleek onweerstaanbaar. De opgeheven vuisten maakten plaats voor yogaretraites, lsd en zelfexpressie. De radicalen werden hippies die niet langer de massa wilden bevrijden maar zichzelf. We zijn op den duur ook onszelf als een product gaan zien waarin je moet investeren om het op de markt te kunnen verhandelen, zoals Tinder of LinkedIn. En de consument blijft, zoals voorzien, verlangen naar meer. Voelt zich nooit de beste versie van zichzelf. Blijft proberen die te vinden door nog meer spullen te kopen. Uit de klimaatrapporten weten we wat al die spullen aanrichten.”

Er is nu hier en daar toch ook verzet, onder andere tegen het consumentisme en het enge schoonheidsideaal?

“Dat is super. In Nederland en Duitsland zijn er ook steeds meer protesten omdat de huizen veel te duur zijn. Dat is eveneens een systeemfout waardoor je weer harder moet werken. Marcuse waarschuwt wel dat het kapitalisme verzet telkens probeert op te slokken. Dat zie je nu ook. Dior maakt T-shirts van 500 dollar met daarop ‘This is what a feminist looks like’, wellicht voor een schijntje gemaakt door vrouwen in een sweatshop. Het is een typische truc om steeds meer mensen tot het systeem toe te laten. De boardroom en covers van bladen worden dan wel diverser, maar het is nog steeds de bedoeling dat we vooral consumeren. We zijn het erover eens dat de wereld in brand staat, maar duurzaamheid is vooral een merk waarmee je je identiteit in de verf kunt zetten.”

Hoe kijkt u naar The Great Resignation, de vele Amerikanen die hun snertjob verlaten?

“Dubbel. Ik ben enthousiast dat mensen geen tachtig uur per week meer willen werken. Maar velen willen in de plaats daarvan speculeren met nft’s of bitcoins. Dan ben je gewoon een aandeelhouder. En als er iets slecht is aan dit systeem, is het wel het aandeelhouderskapitalisme. Zij zijn het die almaar meer winsten eisen waardoor bedrijven maar moeten blijven groeien. Je koopt je dus in in een zeer kapitalistisch en ook zeer vervuilend systeem dat de bron van de ellende is.”

Ook in uw Zelfverwoestingsboek pleitte u al voor verzet tegen het dwingende keurslijf van zelfoptimalisatie. Hoe doet u dat zelf?

(lacht) “Ik laat me niet opjagen. Zo bereid ik lezingen of interviews altijd slecht voor. Dat is jammer want soms voel ik dat ik beter had kunnen doen. Maar het scheelt voor mij heel wat stress. Ik zou ook meer geld en succes kunnen hebben door harder te werken. Door het succes van Zelfverwoestingsboek krijg ik veel aanbiedingen. Maar ik zeg geregeld nee. Want ik wil niet alles dichtplamuren, zodat ik ruimte heb voor onverwachte dingen en voor rust.

“Ik cultiveer dus een vriendelijke, vergevingsgezinde blik op mezelf. Het is echt een veel prettiger leven. Je moet het natuurlijk wel kunnen. Als je heel druk bent met werk en gezin, is het lastig om te zeggen: ‘ik ga rusten’. Maar ook als alleenstaande hardwerkende moeder kun je tegen jezelf zeggen: ik hoef er niet perfect uit te zien, perfect te koken, continu mijn waarde te bewijzen op sociale media.”

Bent u nooit verleid door de zelfoptimalisatie?

“Toch wel. Maar het is ook niet per se een probleem. Yoga doet mij veel goed, ik klaag alleen aan hoe het als cultureel fenomeen wordt ingezet, namelijk als een manier om de immense stress ‘uit te balanceren’. Ik ga sinds kort zelfs lopen met mijn beste vriendin. Met haar vind ik het wel leuk en het maakt me energieker. Daar is zeker niets mis mee. Maar stel je wel de vraag: waarom doe ik het? Om te voldoen aan heersende eisen of omdat het mij goed doet? Wat wil ik zelf? Want de opdrachten tot zelfoptimalisatie zijn ook opvallend eendimensionaal. De ‘beste versie van jezelf’ is altijd groot dromen, nooit opgeven, ambitieus zijn, fit, jong, altijd positief. We denken dat we ons onderscheiden met trendy spullen, maar we zijn erg conformistisch.”

‘Alles bestaat alleen maar uit relaties. Dat zou de basis voor een ander socio-economisch systeem kunnen zijn.’Beeld Ines Vansteenkiste-Muylle

Wat is de rol van sociale media?

“Ze spelen erg in op het perfectionisme en de competitiedrang. Iedereen laat alleen de beste versie van zichzelf zien. Onderzoek toont hoe dat ongelukkig maakt. ‘Je moet jezelf niet zo vergelijken met anderen’, hoor je dan. Maar in deze cultuur word je van jongs af aan vergeleken met anderen. Alles is gericht op competitie. Die neiging zit al in de mens, maar sociale media vergroten het heel erg uit. Ze werpen je ook heel erg terug op jezelf. Ook als je er leuke nieuwe vrienden aan de andere kant van de wereld mee ontmoet. Want dat contact blijft eendimensionaal. Jij bent de enige die alles alleen meemaakt vanachter je scherm. In het echt kun je anderen niet wegswipen als ze iets ongemakkelijks zeggen of doen. En juist uit die echte confrontatie met anderen leren we onszelf kennen. Maar door deze technologie hebben we minder echt contact met anderen. Je kunt de hele dag shoppen, werken, reizen, kletsen zonder iemand te zien. De enige constante ben jij. Dat leidt tot eenzaamheid.”

Waarom verbindt u de kwantummechanica met dit verhaal?

“Dat lijkt vergezocht maar ik vind het zo’n mooi voorbeeld van de irrationaliteit van rationaliteit. De wetenschap en zeker de fysica is hét terrein van de ratio. Maar de deeltjesfysica toont ons dat onze realiteit fundamenteel bestaat uit een volstrekt irrationele wereld die we niet vatten. Zoals deeltjesfysicus Carlo Rovelli in zijn boek Helgoland zo prachtig vertelt, toont de kwantummechanica ook hoe onze wereld op het allerkleinste niveau uit relaties is opgebouwd. De bouwstenen van alles bestaan niet zonder interactie. Dat druist in tegen de wetenschappelijke overtuiging dat alles materie is die je kunt beheersen. Die visie stut het kapitalisme. Maar ze klopt niet meer. Alles bestaat alleen maar uit relaties. Dat zou de basis voor een ander socio-economisch systeem kunnen zijn.”

Hoe kijkt u naar het protest van de antivaxers?

“Ik zie hen als een uitwas van het individualistische prestatiesysteem, niet als een proteststem ertegen. Ook zij vinden dat je het allemaal zelf moet doen en uitzoeken en dat het leven is wat jij ervan maakt. Ik heb wel sympathie voor hun zorgen. Ik vind ook dat er in de coronacrisis debat ontbrak over de maatregelen. En het klopt dat big pharma-bedrijven al vaker hebben getoond dat ze niet te vertrouwen zijn. Maar wat zij daar vervolgens mee doen, is wetenschappelijke onzin.

“Wel denk ik dat velen in rare complotten zijn gaan geloven omdat de politiek niets met hun zorgen deed. Ik zie dat als een fout van links. Daar gaat het over diversiteit en gelijkheid maar niet over vrijheid. Dat conservatieve aanhangers van het hyperkapitalisme zoals Donald Trump en Thierry Baudet dan met dat zo belangrijke begrip kunnen gaan lopen, is zo erg, en een klassiek staaltje van coöptatie. Want hun invulling van vrijheid is ‘lekker je eigen ding kunnen doen’. Ik ben er zeker van dat mocht links aangeven wat vrijheid voor hen betekent, en zich meer zou verzetten tegen de grote bedrijfslobby’s die de politiek inpalmen, er minder mensen zouden zijn die denken dat Hillary Clinton babybloed drinkt.”

Wat moet er nu vooral gebeuren en hoe hoopvol bent u?

“Mijn graad van optimisme wisselt heel erg. Maar ik heb hoop. Je ziet dat jongeren zich al veel meer verzetten tegen materialisme. En de pandemie en ook deze oorlog tonen hoe we wel zeer snel van spoor kunnen wisselen. We moeten vooral nadenken over hoe onze levens eruit kunnen zien als we ons niet of minder richten op groei, de aanbidding van de efficiëntie en optimalisatie. Wat vind jij echt een goed leven? Dat is in het klein en ook in het groot wat moet worden bedacht.”