Een maand oorlog in Oekraïne: de verwachte Russische pletwals heeft zich vastgereden

Toen de Russen op de ochtend van 24 februari Oekraïne binnentrokken, dacht niemand dat de Oekraïense troepen het lang zouden volhouden. Het leger leek op papier geen partij voor het machtige en gemoderniseerde Russische leger. Zeker wanneer Russische troepen nabij het centrum van Kiev gesignaleerd werden, leek het lot van de hoofdstad bezegeld, maar niets bleek minder waar.

Vandaag, een maand nadat Russische troepen Oekraïne zijn binnengevallen, houdt het Oekraïense leger nog steeds stand. Steden als Marioepol en Charkov hebben zwaar te lijden onder bombardementen en beschietingen, maar buigen onder de Russische agressie doen ze niet. Toch bevinden zich nog heel wat inwoners in die steden, vaak zonder elektriciteit en met weinig water en voedsel. De belegering van Marioepol is nu al de humanitaire catastrofe van de oorlog. 

Het valt op dat de vooropgestelde "blitzkrieg" die Poetin in gedachten had, niet helemaal volgens plan verloopt. Het beperkte succes van de Russische aanval heeft verschillende oorzaken: 

Voor het Russische leger is dit de eerste grootschalige operatie, waarbij tot nu toe vooral een inzet te is zien geweest op de grond en in de lucht. Het valt westerse experts meteen op dat er nauwelijks coördinatie is tussen grond en lucht. Daardoor kunnen Russische eenheden die in de problemen komen, geen luchtsteun inroepen. Dat soort steun is in westerse militaire grondoperaties zoals in Afghanistan al lang de standaard. 

De Russen hebben ook nog altijd geen alleenheerschappij in het luchtruim. Nog dagelijks worden Russische gevechtsvliegtuigen neergehaald. De uitschakeling van de luchtafweer is tot nu toe in alle recente westerse militaire operaties het eerste doel geweest en werd meestal al na enkele dagen bereikt.

De communicatie tussen de eenheden verloopt ook moeilijk. De Oekraïense inlichtingendienst heeft al telefoongesprekken kunnen afluisteren tussen eenheden op het slagveld en hun commandanten. Dat betekent dat die gesprekken niet versleuteld zijn, en vermoedelijk soms gewoon verlopen via open gsm-netwerken. Het is dan niet moeilijk om personen te geolokaliseren. Van de twintig generaals die het bevel voeren over de operatie, zouden er al vijf zijn gesneuveld. 

Het feit dat die generaals zich vertonen aan het front is ook een teken aan de wand. Een generaal moet zich juist ver van het front houden om het overzicht te behouden en zijn manschappen te kunnen aansturen. Maar de Russische militairen zijn jong tot heel jong. Het zijn vaak contractuele militairen die nauwelijks weten waar ze zijn en waarin ze zijn beland. 

Verschillende krijgsgevangen Russische militairen hebben verklaard dat ze dachten dat ze op oefening waren toen ze plots met scherp werden beschoten. Het draagt niet bij tot de motivering om te vechten. In zulke omstandigheden heeft een ongeduldige generaal vaak geen andere optie dan aan de frontlinie zijn manschappen duidelijk te maken wat ze moeten doen. Dat maakt hen meteen kwetsbaar voor Oekraïense sluipschutters.

Het Russische leger is snel gemoderniseerd, maar die modernisering is nog niet ten einde. Het is een leger in transitie. Zo heeft dat leger precisiemunitie, maar de voorraden zijn klein en slinken snel zodat nu vaker zogenaamde domme bommen worden gebruikt. De verwoestingen in Marioepol en andere steden zijn onder meer daar een gevolg van. En hoe meer het Russische leger zich zal moeten ingraven, hoe meer zal worden teruggegrepen naar de oude Russische tactiek om steden met de grond gelijk te maken, zoals we dat gezien hebben in de Tsjetsjeense stad Grozny en de Syrische stad Aleppo.

Het was al duidelijk tijdens zijn ontmoetingen met buitenlandse leiders dat Poetin niet graag mensen in zijn dichte omgeving heeft. De angst om corona te krijgen, bepaalt blijkbaar het leven van de Russische president. Alleen buitenlandse leiders die een Russische PCR-test afleggen, mogen dicht in zijn buurt komen. De anderen die dat weigeren, zoals de Franse president Emmanuel Macron, moeten plaatsnemen aan een meterslange tafel.

Maar ook zijn naaste adviseurs en ministers moeten aan die lange tafel zitten als ze niet vooraf dagenlang in quarantaine zijn geweest. Het overkwam de minister van Defensie en de stafchef toen ze van Poetin het bevel kregen om de nucleaire strijdkrachten ‘in een speciale paraatheid te brengen'. Het is een bevel dat niet voorzien is in de nucleaire doctrine van Rusland en zijn twee naaste militaire adviseurs keken wat beteuterd, maar de minister van Defensie zei wel kort dat het bevel uitgevoerd zal worden.

Dit zijn geen omstandigheden om Poetin ongemakkelijke waarheden te vertellen. Zoiets doe je in een informeel gesprek, "face to face". Zoals ex-minister van Financiën Koedrin na de annexatie van de Krim Poetin snel voorrekende hoeveel de annexatie van Donetsk en Loegansk zou kosten. Waarna Poetin het idee liet varen.

De Russische president heeft in zijn hoofd een fictief beeld van Oekraïne gecreëerd. In zijn toespraak na de erkenning van de volksrepublieken Donetsk en Loegansk maakte hij dat duidelijk: het Oekraïense volk wordt onderdrukt door een neo-nazi-leiding die een aanval en een genocide op de Russischsprekenden in Donetsk en Loegansk voorbereidde. Rusland kon dus niets anders dan ingrijpen om die bevolking te beschermen en meteen ook om te beletten dat Oekraïne ooit lid van de NAVO zou worden.

Het moeilijke is dat die Russische fictie steunt op reële feiten in Oekraïne. Het Russisch heeft in Oekraïne geen officiële status, ook al is het de moedertaal van ongeveer een kwart van de bevolking. De Raad van Europa heeft Oekraïne daarvoor al op de vingers getikt. De na 2014 ontstane milities, zoals het radicaal-rechtse Azov-bataljon in Marioepol, zijn intussen opgenomen in de Oekraïense veiligheidstroepen. Het bestaan van dergelijke milities kon in de eerste maanden na het begin van de oorlog in Oost-Oekraïne misschien nog verantwoord worden, maar dat ze acht jaar later nog altijd functioneren, roept zeker vragen op.

Het Kremlin blaast die feiten nu buiten proportie op om de Russische invasie te verantwoorden. Radicaal-rechts heeft bijvoorbeeld in de Oekraïense verkiezingen na 2014 nooit gescoord en kwam nooit boven de verkiezingsdrempel van 5 procent. En de status van het Russisch is zeker voer voor politieke discussies, maar kan moeilijk als een echte casus belli worden gebruikt. Dat besefte blijkbaar ook het Kremlin want fictieve feiten moesten de bedreiging voor de Russisch­sprekenden in Donetsk en Loegansk snel doen escaleren.

Blijkbaar ging het Kremlin er op basis van die fictie ook van uit dat de Oekraïners de Russische militairen als bevrijders zouden ontvangen, zeker in steden waar de meerderheid Russisch spreekt, zoals in Charkov. Er was niemand die president Poetin uit zijn droom durfde halen. We hebben in Irak gezien waartoe een invasie leidt die gesteund is op slechte inlichtingen. Het Kremlin is nu in dezelfde val getrapt. De wil om iets te doen tegen Oekraïne, die splijtzwam tussen Rusland en het Westen sinds 2004, was groter dan de wil om de realiteit onder ogen te zien.

Het moet gezegd, de trage opmars van de Russen is ook toe te schrijven aan de vechtlust van Oekraïners en de slimme tactieken die ze gebruiken. Ze hebben zich in de voorbije weken vaak gefocust op de kwetsbare bevoorradingskonvooien van het Russische leger. 

Een tank uitschakelen doe je niet zomaar, maar een niet-gepantserde vrachtwagen die brandstof vervoert, is bijzonder kwetsbaar. En op de smalle Oekraïense wegen heb je maar een paar brandende trucks nodig om het hele konvooi te stoppen. Want als je het asfalt verlaat om door te kunnen rijden, loop je een grote kans om je vast te rijden in de befaamde Oekraïense modder die zich vormt in het dooiseizoen.

De wapenleveringen van het Westen zorgen er intussen voor dat de gevechtskracht van de Oekraïense militairen min of meer op peil blijft. In de derde week van de invasie zijn er nu zelfs berichten van Oekraïense tegenaanvallen. Het is nog maar eens een bevestiging van de aloude stelregel dat je een overweldigende overmacht moet hebben als je kiest voor de aanval. En die heeft Rusland niet. 

De 150.000 tot 190.000 Russische militairen staan tegenover een 200.000 tot 250.000 Oekraïense militairen. De betere bewapening van de Russen en de zwaardere militaire middelen die ze kunnen inzetten, zijn voorlopig onvoldoende om een echt overwicht te krijgen.

Oekraïne heeft tot nu toe ook de informatieoorlog met Rusland gewonnen. President Zelenski voert een zeer actieve communicatiepolitiek waarbij hij zijn ervaring in de media als producer en acteur ten volle kan gebruiken. De pogingen van Rusland voor een communicatief tegenoffensief lijken voorlopig weinig op te leveren. Zo probeerde Rusland in de Veiligheidsraad een stemming uit te lokken over een vermeend Oekraïens biologisch wapenprogramma, maar zag daarvan af omdat het geen steun kreeg. 

Bij een stemming in de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties stemden 141 landen voor een resolutie die Rusland opriep zijn troepen terug te trekken. Alleen Wit-Rusland, Noord-Korea, Syrië en Eritrea stemden samen met Rusland tegen. 35 landen, waaronder ook China, onthielden zich.

Door Oekraïne binnen te vallen zonder VN-mandaat, zit Rusland momenteel op de beklaagdenbank in de internationale politiek. De VS zat daar ook op na de inval in Irak, maar Washington had meer bondgenoten. En het economische gewicht van de VS is natuurlijk oneindig veel groter dan dat van Rusland met een economie die net iets groter is dan de Italiaanse. Rusland was dus heel kwetsbaar en daarvan heeft het Westen geprofiteerd door enorm zwaar uit te halen met sancties, waardoor het land een soort zwart gat is geworden voor de westerse economie, en deels ook voor de wereldeconomie.

Niemand weet immers of Rusland zijn facturen zal kunnen blijven betalen. Het feit dat nog zoveel Russische staatsfondsen op westerse rekeningen stonden (van de 570 miljard euro is meer dan 250 miljard bevroren) is overigens vanuit Russisch perspectief een blunder van formaat. En zelfs als er geld is om die facturen te betalen, kan ook de transfer van dat geld bijzonder problematisch zijn, omdat heel wat Russische banken het SWIFT-betalingssysteem niet meer mogen gebruiken.

De Russische inval heeft ook voor een totale ommekeer gezorgd in het veiligheidsdenken in Europa. Overal gaan de defensiebudgetten nu snel omhoog. De moeilijke discussies daarover de laatste jaren in de NAVO lijken plots tot een ander tijdperk te behoren. 

De band tussen de VS en de Europese NAVO- en EU-bondgenoten lijkt hechter dan ooit. Europese leiders die goede banden onderhielden met Moskou, zoals de Hongaarse premier Viktor Orbán, verzetten zich niet tegen harde sancties. Duitsland veranderde radicaal van koers en levert nu zelfs wapens aan Oekraïne, iets wat voor de Russische inval onbespreekbaar was.

Europa denkt er zelfs aan om het verdienmodel van Rusland te ondergraven door snel veel minder gas te kopen. De EU wil tegen eind dit jaar de aankoop van Russisch gas met twee derde verminderen. Of dat gaat lukken, is nog maar de vraag. Maar als Rusland zijn gas niet meer kwijt kan aan Europa, heeft het een probleem. Meer dan de helft van de Russische begroting wordt gefinancierd door de verkoop van olie en gas. Het meeste gas voor Europa komt via pijpleidingen en is niet zomaar te verkopen aan andere afnemers. Daarvoor moeten eerste nieuwe pijpleidingen gelegd worden of installaties om het gas vloeibaar te maken. 

Niemand kan momenteel voorspellen hoe dit eindigt. Er liggen voorstellen op tafel voor een vredesregeling: neutraliteit voor Oekraïne (eis van Rusland) gekoppeld aan concrete veiligheidsgaranties (eis van Oekraïne), erkenning door Kiev van de onafhankelijkheid van Donetsk en Loegansk, en van de annexatie van de Krim, demilitarisering en denazificering van Oekraïne, en garanties voor de Russische taal. 

Zelenski heeft al aangegeven dat neutraliteit voor hem bespreekbaar is omdat het beloofde NAVO-lidmaatschap Oekraïne weinig heeft opgeleverd. Daarmee neemt hij ook een van de hoofdredenen weg voor de Russische invasie. Zelenski wil wel dat in ruil zijn land echte garanties krijgt voor zijn veiligheid, geen loze beloftes. 

Er wordt gepraat, maar het lijkt nog te vroeg voor een vredesregeling. Zowel Oekraïne als Rusland lijken er momenteel belang bij te hebben voort te vechten. Oekraïne verkeert in een lichte overwinningsroes nadat het de Russische opmars grotendeels tot stilstand heeft gebracht. Het denkt vermoedelijk dat verder vechten en de westerse steun Rusland wel eens in het stof zou kunnen doen bijten. Maar Rusland denkt vermoedelijk ook dat de tijd uiteindelijk in zijn voordeel zal spelen. De Oekraïense aanvoerlijnen staan onder toenemende druk en de overmacht van het Russisch leger zal uiteindelijk de doorslag geven.

Voor de burgerbevolking van Oekraïne is het geen goed nieuws. Wat in het begin een snelle Russische opmars leek te worden met veel precisie­bombardementen, is een stellingenoorlog geworden met aanzienlijke vernielingen. De inwoners van Marioepol (van de 450.000 zouden er nog zo’n 100.000 in de stad zijn) zitten al weken zonder bevoorrading, zonder stroom, zonder verwarming en moeten voortdurend schuilen voor niet-aflatende beschietingen. De stad begint met de dag meer op een ruïne te lijken. Charkov dreigt hetzelfde lot te ondergaan met niet-aflatende beschietingen. 

Er zouden nu al 10 miljoen Oekraïners ontheemd zijn, dat is bijna een vierde van de bevolking. En de oorlog is nog maar een maand bezig. Veel gevluchte Oekraïners reizen door en beginnen nu ook aan te komen in België. De oorlog komt dichtbij, ook voor mij.

Ik ben de voorbije tientallen jaren ettelijke keren in Oekraïne geweest. In juli 1989 volgde ik een zomercursus Russisch in Zaporozje. De mensen die ik daar heb ontmoet, leven nu in vertwijfeling want hun stad is het volgende doelwit mocht de Russische opmars in het zuiden verder gaan. Iemand met wie ik ooit heb samengewerkt, is nu tegen haar zin met haar kind vertrokken uit Kiev naar Polen. De moeder van de producer die de contacten heeft gelegd voor "In de ban van Tsjernobyl" is onlangs overleden in Donetsk, terwijl zij aan de andere kant van het front zat. Ze heeft niet eens afscheid kunnen nemen.

Deze oorlog zet het leven van iedereen in Oekraïne op zijn kop. De toekomst ziet er niet rooskleurig uit. Maar dat neemt niet weg dat de hoop blijft bestaan dat het gezond verstand uiteindelijk zal zegevieren en dat er gekozen wordt voor vrede. Voor de getergde Oekraïense bevolking zou het een ware verlossing zijn.