Mensenrechtenexpert Brigitte Herremans: ‘We zijn wakker geworden in een nieuwe wereldorde’

“Als iemand mij 20 jaar geleden had gezegd dat het vandaag een courante praktijk zou zijn om ziekenhuizen te bombarderen, zou ik gedacht hebben dat die persoon dronken was”, zegt Brigitte Herremans. “Maar wij zijn een tijd geleden wakker geworden in een nieuwe wereldorde. Het onderscheid tussen strijders en burgers is niet meer heilig in conflicten. Het vernielen van ziekenhuizen is deel van oorlogsvoering. Proportionaliteit is minder belangrijk dan eigenbelang. Dat zien we sinds 2006 in Israël, dat toen Libanon bombardeerde. Dat zagen we in Syrië en Jemen, en dat zien we nu in Oekraïne.”

Brigitte Herremans raakte bekend als deskundige inzake het Midden-Oosten, toen ze voor Pax Christi en Broederlijk Delen werkte. Vandaag maakt ze een doctoraat aan de UGent, in het verlengde van haar belangstelling voor conflicten en mensenrechten. “Ik onderzoek hoe kunst onze verbeelding over rechtvaardigheid voor Syriërs als het ware kan openen”, zegt ze. “Vaak is er sprake van een zekere dissociatie. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, bijvoorbeeld, wisten veel mensen wel dat er iets aan de hand was, maar ze wilden toch niet verder nadenken als ze zagen dat Joden werden weggebracht – omdat ze bang waren voor wat ze zouden ontdekken. Die dissociatie bestaat niet als het over Oekraïne gaat. In tegenstelling tot het Syrische conflict is er herkenning, nabijheid. Mensen zijn in staat om die mentale sprong te maken.”

Tedros Adhanom Ghebreyesus, baas van de Wereldgezondheidsorganisatie, vindt dat de wereld zwaarder tilt aan witte doden dan aan zwarte. Heeft hij een punt?

“Natuurlijk heeft hij een punt. Om dat te ontkennen, moet je ofwel heel cynisch zijn ofwel een doorgewinterd politicus. Het Westen hanteert een dubbele standaard, maar we mogen dat niet aangrijpen om in relativisme te vervallen. Het is niet omdat Oekraïne meer aandacht krijgt dan Syrië of Jemen of Tigray in Ethiopië, dat we minder gevoelig moeten zijn voor Oekraïne. Selectieve verontwaardiging bestaat, en landen roepen het internationaal recht in als het hun eigen belangen dient, maar we mogen ook niet de illusie hebben dat gelijke aandacht voor alle conflicten haalbaar is.”

Een delicate vraag die rondzingt, is ook of George W. Bush en Tony Blair bij hun inval in Irak in 2003 geen oorlogsmisdadigers waren, zoals Poetin vandaag.

“Dat is geen delicate vraag. Dat is een vraag die mij elke dag bezighoudt. Maar het is niet mogelijk om te streven naar een glashelder antwoord. Ik voel ook aan dat het hypocriet is om Poetin wel en Bush niet te veroordelen. En het is jammer dat het Internationaal Strafhof in Den Haag geen prioriteit maakt van het onderzoeken van oorlogsmisdaden door de VS en het VK. We hebben nog een lange weg te gaan. Maar wat nu in Oekraïne gebeurt, is toch wel bijzonder: een interstatelijk conflict tussen een grootmacht en een landje dat geprangd zit tussen Oost en West en al voor een stuk geannexeerd werd.”

Zit een deel van de vredesbeweging niet gewrongen vandaag?

“Ja, en dat is pijnlijk. Ik ben een telg van de vredesbeweging en wil niet veralgemenen, maar een deel van de anti-imperialistische linkerzijde moet opletten dat ze kritiek op de NAVO niet gebruikt om Poetin te legitimeren. Natuurlijk was het niet slim van de NAVO om in 2008 de illusie te creëren dat Oekraïne lid kon worden, maar dat mag ons zeker niet doen denken dat iedereen even slecht is. Nee, dit is een zeer agressieve oorlog. Ook al deel ik de mening van Tedros dat de aandacht zeer ongelijk verdeeld is.”

Welk conflict springt eruit qua humanitaire catastrofe?

“Dan zou ik Jemen zeggen, waar onze bondgenoot Saudi-Arabië niet alleen de Houthi-rebellen maar ook burgers op een nietsontziende wijze naar het leven staat. Dat land is helemaal kapot gemaakt en de desinteresse van het Westen daarvoor is totaal en schrijnend. Maar bovenal is er Syrië, waar Rusland het regime helpt bij de tactiek van de verschroeide aarde – scholen, ziekenhuizen: alles wordt daar platgegooid.”

Staatssecretaris voor Asiel en Migratie Sammy Mahdi (CD&V) reageerde heel hard op Tedros. Hij vond diens uitspraak ‘verdelend’ en ‘niet oké’.

“Mahdi moet natuurlijk zijn beleid verdedigen, maar ik hoop dat onze beleidsmakers ’s avonds, als ze in het eigen hart kijken, beseffen dat ze dubbele standaarden hanteren. Mahdi voelt zich vooral aangevallen, omdat Tedros een punt heeft. Kijk naar de kwestie van de vluchtelingen: wat filosofe Hannah Arendt in de jaren 40 aankaartte, is nog altijd pertinent: sommige mensen hebben geen rechten. Toen waren dat de Joden, nu zijn dat vluchtelingen die tussen de plooien vallen, uit Syrië, ook Palestijnse staatlozen.”

Mahdi zegt dat ‘fysieke nabijheid’ en ‘culturele affiniteit’ meespelen. Akkoord?

“Ik vind dat toch problematisch, hoor. We willen niet terechtkomen in de redenering die sinds de war on terror zo populair is: dat de Ander, die uit Afghanistan of Syrië komt, een bedreiging is en we in een beschavingsoorlog verwikkeld zijn. Dat sommige mensen gelijker zijn dan anderen. Ik begrijp dat we niet iedereen kunnen opvangen, maar het beleid faalt wel degelijk.”

Het Britse plan om asielzoekers massaal naar Rwanda te vliegen, krijgt in ons land begrip van alvast Vlaams Belang en N-VA.

“Onbegrijpelijk en heel pijnlijk. Maar ook niet verbazend als je ziet hoe het debat over vluchtelingen al jaren wordt gevoerd. Er is een tendens tot ontmenselijking. Ze worden steeds vaker beschouwd als profiteurs, niet als slachtoffers. Het extreemrechtse gedachtegoed heeft zich diep genesteld, ook breder binnen de politieke wereld.”

De paus heeft ook van zich laten horen. Hij sloot zich aan bij Tedros, en vroeg aandacht voor Syrië en het lot van de Palestijnen. Op sociale media is de woede over dat laatste groot. Dat onrecht haalt de westerse radar niet meer, zo lijkt het.

“Israël verkeert in hoogste staat van paraatheid, na aanslagen in onder meer Tel Aviv waarbij tien burgerdoden vielen. Het wrange is dat er aan Palestijnse kant elke dag slachtoffers vallen, en dat Israël een wurgingsbeleid kan blijven voeren, op de Westoever, in Oost-Jeruzalem en in Gaza. Israël heeft internationaal een sterke positie. Onze politici dragen een grote verantwoordelijkheid bij het uitblijven van een oplossing. Sancties zoals een invoerverbod voor nederzettingsproducten worden alleen door Groen gesteund.”

Wat met de PVDA?

“Zij zijn heel pro-Palestijns, het zou fijn zijn mochten ze dezelfde positie inzake respect voor internationaal recht innemen over Syrië en Rusland. Ik vind het problematisch dat die partij dat niet doet. Ze moeten zich aanpassen aan de tijdgeest. Dat geldt ook voor de Amerikaanse filosoof Noam Chomsky, overigens. Die wil dat Oekraïners zich maar overgeven. Hoe kun je dat nu zeggen als humanist, als je bezorgd bent om het recht van burgers overal ter wereld?”

Chomsky wil dat Poetin ‘een uitweg’ krijgt.

“Ja, en ik snap de premisse, maar de weg naar de hel is geplaveid met de beste intenties. Maar hij gaat ervan uit dat Oekraïne de Donbas al maar moet opgeven. Hij aanvaardt de macht van Goliath om David tot toegevingen te dwingen. Iets wat hij in Palestina totaal verwerpt. Chomsky vindt het imperialisme van Poetin minder erg dan dat van de VS. En ik snap wel dat zijn analyse van de wereld begon met de oorlog in Vietnam, maar we zijn vandaag 2022 – we mogen niet meer zo binair denken.”

Ook oud-kolonel Roger Housen zei dat we misschien moeten aanvaarden dat Rusland de Donbas controleert, en moeten streven naar stabiliteit, naar een bevriezing van het conflict. Is dat niet realistisch?

“Ik denk dat de geesten in die richting rijpen, dat men daar al langer van uitging. Vergeet niet dat Rusland de Krim in 2014 heeft geannexeerd. Zonder dat daar in het Westen veel misbaar over werd gemaakt. Al waren er sancties, men liet Poetin begaan. Tegelijk ben ik hoopvol dat men al bewijzen verzamelt over oorlogsmisdaden. Dit deed het Westen niet in Syrië. Ook in Gaza zijn sinds 2008 scholen en ziekenhuizen gebombardeerd, zonder veel protest. Dat is een erosie van de internationale rechtsorde.”

En wij zijn nu wakker geworden.

“Wij worden wakker in een nieuwe orde. Omdat we niet meer kunnen wegkijken. En omdat we beseffen wat er op het spel staat. We mogen de internationale rechtsorde niet langer laten aantasten door staten waarvoor de Conventie van Genève een vodje papier is. Dat is gevaarlijk. Maar het is complex, dat geef ik toe en ik ben geen militair strateeg. Onze middelen zijn uitgeput, denk ik. We kunnen niet anders dan sancties aanhouden, en zeer terughoudend zijn wat betreft het aanvallen van Rusland. We zitten aan onze limiet. Toch is het gezamenlijk optreden en het grotere geloof in de internationale rechtsorde hoopgevend. Dit is een uniek moment in onze geschiedenis.”