Van Afrikanen die willen vechten met Rusland tot fel anti-Poetinprotest: 5 redenen waarom de oorlog Afrika verdeelt

Aan de oostkust in Zuid-Afrika, in de stad Durban, trokken begin maart boze mensen de straat op om te protesteren tegen de Russische invasie in Oekraïne.  Met pancartes, Oekraïense vlaggen en foto's van de Russische president Vladimir Poetin afgebeeld als Hitler verzamelden ze op het Zuid-Afrikaanse strand. 

Maar vanuit Eritrea en Ethiopië hoor je heel andere verhalen. Daar verzamelen jonge mannen aan de Russische ambassade om zich op te geven voor de oorlog en net mee te vechten aan Russische zijde. Rusland ontkent trouwens dat het er soldaten rekruteert. 

Ook tijdens de stemming voor de VN-resoluties werden de verschillende standpunten van de landen duidelijk. Bij de eerste VN-resolutie begin maart, om de aanval van Rusland te veroordelen, stemde ongeveer de helft van de Afrikaanse landen voor de resolutie. Landen als Kenia, Nigeria, Rwanda en Somalië veroordelen dus het Kremlin. 

Maar de andere helft nam een meer neutrale positie in. Landen als Zuid-Afrika, Soedan, Congo, Mali, Mozambique, Marokko en de Centraal-Afrikaanse Republiek (CAR) onthielden zich of brachten geen stem uit. Eritrea stemde als enige Afrikaanse land tegen de resolutie. 

Ook de resultaten van de tweede VN-resolutie, drie weken later, bevestigden die verdeeldheid. Welke factoren spelen hierin mee? 

Een aantal Afrikaanse landen, waaronder Zuid-Afrika, zien net de NAVO als de agressor. Ze volgen Rusland in de redenering dat de uitbreiding van het bondgenootschap in Oost-Europa een bedreiging vormt.

"De oorlog had kunnen worden voorkomen, als de NAVO gehoor had gegeven aan de waarschuwingen van haar eigen leiders door de jaren heen", zei de Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa in het parlement. "De uitbreiding naar het oosten zou leiden tot grotere instabiliteit in de regio." 

Toen de NAVO in 2011 Libië bombardeerde en de Libische leider Moe'ammar Khaddafi werd gedood, leidde dat tot instabiliteit in Noord-Afrika en de Sahel-regio. De populariteit van de NAVO kreeg toen al een fikse deuk bij heel wat Afrikaanse landen.

Daarnaast heeft Rusland verschillende militaire samenwerkingsverbanden lopen. De Afrikaanse landen worden onder meer gesteund in hun strijd tegen islamistische groepen en om politiek het heft in handen te houden.

Poetin is met onder andere Nigeria, Libië, Ethiopië, Soedan en Mali militaire allianties aangegaan. De samenwerking varieert van het inhuren van privémilities, zoals de omstreden Wagner Group, tot directe wapeninvoer.

Het Westen doet dit ook maar met meer voorwaarden. Zo hebben België, Frankrijk en meer dan 10 andere Europese landen zich militair teruggetrokken uit Mali onder meer uit onvrede over de samenwerking met Russische privémilities, die beschuldigd worden van ernstige mensenrechtenschendingen.

Ook toen Nigeria in 2014 de Verenigde Staten om wapens vroeg, in hun strijd tegen de islamistische terreurgroep Boko Haram, weigerde de VS omdat ze het leger beschuldigden van mensenrechtenschendingen. Nigeria ging toen aankloppen bij onder meer Zuid-Afrika, maar ook bij Rusland. Poetin neemt het niet zo nauw met het schenden van de mensenrechten. En dus tekende Rusland vorig jaar een militaire samenwerkingsovereenkomst met Nigeria en Ethiopië, de twee landen in Afrika met de grootste bevolking. 

Rusland is intussen de grootste wapenleverancier van het continent. Het Kremlin heeft meer dan 30 deals met Afrikaanse landen gesloten. Tussen 2016 en 2020 heeft Poetin 18 procent van de totale Russische wapenproductie verkocht aan Afrika. Vooral Algerije, Egypte, Angola, Nigeria, Soedan en Ethiopië voeren veel Russische wapens in (volgens het Internationaal Instituut voor Vredesonderzoek van Stockholm). 

Bovendien laat Poetin zijn propagandamachine ook in Afrika draaien. Zo waren er de afgelopen weken pro-Russische betogingen in onder andere de Centraal-Afrikaanse Republiek (CAR) en Mali, aangewakkerd door propaganda op verschillende Facebookpagina's.

Bekijk hieronder de video van de pro-Russische betoging in de Centraal-Afrikaanse Republiek (CAR):  

Op korte termijn wou Poetin met deze allianties vooral toegang krijgen tot de natuurlijke grondstoffen die Afrika rijk is, maar nu levert het hem ook diplomatieke winst op. Deze deals brengen trouwens ook heel wat geld in het laatje. Ze vormen een belangrijke bron van inkomsten in tijden van zware sancties tegen het Kremlin. 

Rusland en Oekraïne zijn bovendien belangrijke leveranciers van tarwe, samen zijn ze goed voor 34 procent van de wereldwijde tarwevoorziening. Een zeer belangrijk basisproduct. 

Voedsel is al erg schaars op heel wat plaatsen in Afrika, door de klimaatopwarming en conflicten. Als deze oorlog ook nog eens de invoer beperkt, kan het continent nog veel harder worden getroffen. 

Zo importeren onder meer Tunesië, Libië, Congo en Tanzania meer dan 50 procent van hun tarwe uit beide landen, Egypte zelfs meer dan 80 procent. Bovendien zijn Oekraïne en Rusland ook voor de export van gerst en maïs zeer belangrijk. Schaarste doet de prijzen stijgen.

"Op korte termijn, tussen nu en drie maanden, zal het conflict de voedselvoorziening voornamelijk beïnvloeden op vlak van de prijs (… ). Maar als de oorlog zich uitbreidt, zullen er miljoenen Afrikanen hongerlijden", zei de hoofdeconoom van de Agricultural Business Chamber van Zuid-Afrika, Wandile Sihlobo.

Daarnaast worden ze ook getroffen door gevolgen voor hun exportproducten. Een aantal economische grootmachten, zoals Nigeria, Zuid-Afrika en Kenia, zijn belangrijke uitvoerders naar Rusland. Zo stuurt Zuid-Afrika 7 procent van zijn citrusvruchten en 14 procent van de appels en peren naar Rusland.

Omdat de oorlog het betalingssysteem van alle exporterende landen naar Rusland verstoort, worden er op termijn ook hier problemen verwacht.

"Is het ons conflict?" Een aantal landen zien het conflict als een oorlog tussen Rusland en het Westen. Een conflict dat herinneringen oproept aan de Koude Oorlog en waarbij ze zeker niet betrokken willen raken.

Landen als Marokko, Namibië, Senegal en Zuid-Afrika, met een geschiedenis van ongebondenheid of de wens om neutraal te blijven, behoren tot deze categorie, volgens het Tony Blair Institute for Global Change. "Hoewel ze geschokt waren door de acties van Poetin, zijn ze van plan hun banden met Rusland te behouden", luidt het.

Een onthouding bij stemmingen in de VN-vergaderingen is een manier om duidelijk te maken dat er weinig "interesse is om betrokken te raken bij conflicten van de grote mogendheden", zegt het Soufan Center, een onafhankelijk non-profitcentrum dat onderzoek doet naar onder meer buitenlands beleid.

Ook China probeert neutraal te blijven in het conflict. Het land is traditioneel een bondgenoot van Rusland en heeft intussen zijn invloed in Afrika sterk uitgebreid, wat eveneens een rol speelt.  

Daarbij leeft het idee dat Europa en de Verenigde Staten vooral hun eigen agenda volgen, waarbij ze hun economie en hun mensen willen vrijwaren. Ze zouden enkel helpen als het hun eigenbelang dient. Zo heerst er de perceptie van een gebrek aan steun bij de grote problemen en conflicten waarmee verschillende Afrikaanse landen worstelen.

Ook tijdens de coronapandemie, die nog niet helemaal achter de rug is, werd duidelijk dat het Westen massaal vaccins opkocht voor eigen gebruik en de steun aan Afrika zeer beperkt bleef.

Het is duidelijk dat het Westen de steun van Afrika niet als vanzelfsprekend mag beschouwen. Elk Afrikaans land heeft een eigen cultureel, etnisch en politiek verleden. Bovendien liggen de belangen van de meeste Afrikaanse landen dichter bij huis. Zelfs zonder de oorlog in Oekraïne zou 2022 een turbulent jaar worden voor Afrika met verkiezingen in onder meer Angola, Kenia, Libië en Senegal.

Maar ook de pandemie, de onveiligheid en de inflatie veroorzaken heel wat onzekerheid in het continent. De kosten voor voedsel en brandstof stijgen tot ongekende hoogtes. Daarenboven is er veel werkloosheid bij jongeren en de armoede stijgt.