50 jaar ‘Exile on Main Street’, het legendarische Rolling Stones-album dat niet ontstaan is zoals u denkt

Cannes, 2010. Mick Jagger staat de pers te woord op het filmfestival na een vertoning van een documentaire over het ontstaan van Exile on Main Street. “Ik wil jullie iets vertellen over de periode waarin het album gemaakt is”, steekt hij van wal. “Nixon zat in het Witte Huis, de oorlog in Vietnam woedde, Eddy Merckx won de Tour de France en wij wisten daar allemaal niets van, want we waren toen in die villa een plaat aan het maken.”

‘Die villa’ ligt op een uurtje van Cannes, heet voluit Villa Nellcôte en was vijftig jaar geleden eigendom van Keith Richards. De gitarist vluchtte net zoals de andere Stones naar Frankrijk uit schrik voor de Britse fiscus, die 93 procent van hun inkomen wilde afromen als rijkentaks. Toen de band geen studio vond voor hun nieuwe album, installeerden ze een mobiele opnameset in Richards’ tuin.

In Villa Nellcôte kon je trouwe gastmuzikanten als saxofonist Bobby Keys tegenkomen, maar evengoed liep de driejarige zoon van Keith Richards er rond en kwamen Gram Parsons en Eric Clapton er de sfeer opsnuiven. Wellicht was het meer inspuiten dan opsnuiven, want de plaatselijke heroïnedealers waren er ook kind aan huis.  

Tussen de bacchanalen door werd er vooral gewerkt in de kelder, een doolhof van grote en kleine kamertjes dat zou verklaren waarom Exile on Main Street zo zompig en compact klinkt. Het was er zo heet en vochtig – een nummer als ‘Ventilator Blues’ zou daaruit zijn ontstaan – dat de gitaren er vals van gingen staan. Gitaren die tijdens de opnames trouwens werden gestolen, volgens de legende een streek van dealers die vonden dat de Stones iets te veel op de poef hadden gespoten. 

Mythologie doorprikt

In de lijst met de 500 beste albums ooit van muziekblad Rolling Stone staat Exile on Main Street op de veertiende plek, de hoogste notering voor Mick Jagger en de zijnen. Het is ook hun best scorende plaat op Metacritic, een site die recensies bundelt. Toch kan het album niet altijd op veel begrip rekenen van de fans. Googel de titel en de zoekmachine vult het zelf aan: “Is Exile on Main Street overrated?”

Aan een antwoord op die vraag wagen we ons niet, maar de mythologie rond de plaat mag wel doorgeprikt worden. Vergeet het idee dat de Stones zo high als een zak garnalen aan de Côte d’Azur gingen liggen en dat de klassiekers hen dan over de golven kwamen aanwaaien. Nee, ze trokken naar Frankrijk met drie jaar aan half afgewerkte liedjes en zelfs dingen die ze in Londen hadden opgenomen voor hun vorige plaat Sticky Fingers. 

De recensent van Rolling Stone hoort in Exile on Main Street een “five-into-one band”. Alleen waren The Stones dat toen helemaal niet. Meer zelfs, ze stonden bijna nooit samen in de studio. Alleen Richards woonde in Villa Nellcôte, de rest was verspreid over Frankrijk. Mick Jagger, die met zijn Bianca naar Parijs was verkast, liet zich amper zien tijdens de opnames en nam pas autoritair de leiding over toen de plaat werd afgewerkt in Los Angeles. 

Dat Villa Nellcôte de plek was waar alles samenkwam, is volgens Mick Jagger “voor driekwart waar”. In 2010 zei hij aan een journalist van The New York Times: “Wat zou het verschil zijn geweest mochten we ‘Ventilator Blues’ in Londen hebben opgenomen? Wie weet het, en voor wie maakt dat iets uit?” Koren op de molen van Richards, die in hetzelfde artikel nog antwoordt: “Het geraamte van de plaat is daar in die kelder ontstaan”. De opnames in Los Angeles zijn voor hem niet meer dan “elfenstof”.

Als Mick Jagger in Cannes vertelt dat hij niks meekreeg van de Vietnam-oorlog omdat hij zat op te nemen, ook al was hij meer niet dan wel aanwezig, dan appelleert hij aan een oud idee dat door de hele kunst- en muziekgeschiedenis loopt: de ware artiest isoleert zichzelf, weg van zijn lief, zijn boekhouding en bij uitbreiding de wereld. 

Die mythe gaat terug tot in de zestiende eeuw. Giorgio Vasari, renaissancearchitect en vader van de kunstgeschiedenis, schreef al in zijn biografie over Michelangelo: “Wie zich wil toewijden aan de kunst, moet gezelschap vermijden.” Ook Vincent van Gogh ging de geschiedenis in als een eenzaat, zelfs al weet een beetje Van Gogh-kenner vandaag dat hij altijd vrienden en collega-schilders om zich heen had. In de literatuur is er Henry David Thoreau, die in Walden beschrijft hoe hij twee jaar doorbracht in een zelfgebouwde hut, maar die nog altijd door zijn critici wordt uitgelachen omdat mama Thoreau van tijd tot tijd zijn was deed en hem eten bracht. 

Kantelpunt

Niet alle solitaire kunstenaars leefden of werkten dus zo geïsoleerd als ze lieten uitschijnen, maar dat neemt niet weg dat naast de Stones nog veel muzikanten zich in de loop van de popgeschiedenis terugtrokken, vaak op een kantelpunt in hun carrière of na een tegenslag. Paul McCartney nam zijn eerste plaat met Wings op in Nigeria, alleen maar om na de split van The Beatles zo ver mogelijk van Abbey Road te zijn. Eric Clapton kickte af van de heroïne, huurde een huis in Florida en noemde zijn album van de wederopstanding naar het adres van die woning, 461 Ocean Boulevard. 

Bij Radiohead worstelden ze met de tol van de roem toen ze een kasteeltje in Zuid-Engeland inpalmden om er weer uit te komen met OK Computer. En toen Kanye West door de goegemeente werd uitgespuwd nadat hij de speech van Taylor Swift had onderbroken op de uitreiking van de MTV Video Music Awards, verbande hij zichzelf en tientallen van zijn favoriete muzikanten naar Honolulu om er zijn magnum opus My Beautiful Dark Twisted Fantasy in te blikken. 

Wie in eigen land naar dat soort verhalen zoekt, komt onvermijdelijk uit bij The Ideal Crash, de derde plaat van dEUS. De groep kreeg niet alleen het vertrouwen, maar ook het daarbij horende budget van het platenlabel Island en trok daarmee naar het Spaanse stadje Ronda, waar hun manager Filip Eyckmans een hotel had gekocht en als studio had ingericht. 

“Ronda was luilekkerland: zwembad, lekker eten, open bar...”, mijmerde toenmalig bassist Danny Mommens drie jaar geleden in Humo. Het perfecte leven voor vijf vrienden in de tweede helft van hun twintiger jaren, maar volgens Tom Barman kwamen de bezoekjes aan de plaatselijke horeca ook de creativiteit ten goede: “Eén keer vielen werk en plezier met de beste wil van de wereld niet van elkaar te scheiden. Na een gezamenlijk nachtje stappen, zat de groep plots vol ideeën. We hebben producer David Bottrill om vier uur ’s nachts uit zijn bed gebeld om aan de outro van Instant Street te werken.”

Chaletfolkie

De eenzame muzikant komt trouwens in twee soorten: naast de hedonist in het landhuis is er ook de slaapkamerschrijver. Bruce Springsteen en zijn plaat Nebraska zijn al jaren de norm. The Boss nam de demo’s op in zijn kamer, met het plan om er later nog een rockplaat van te maken met de E Street Band. Alleen vond Springsteen de rauwheid van zijn demo’s beter bij de nummers passen dan de opnames die hij met de band E Street Band maakte. 

Dat de slaapkamer ook een boshut mag zijn, bewees Justin Vernon van Bon Iver door in 2007 naar de chalet van zijn ouders te trekken, waar hij niet alleen zijn gebroken hart lijmde, maar ook de instantklassieker For Emma, Forever Ago opnam. De chaletfolkie is intussen bijna een cliché en de satirische website The Onion wijdde er een artikel aan met de verrukkelijke titel: ‘Man Just Going To Grab Guitar And Old Four-Track, Go Out To Cabin In Woods, Make Shittiest Album Anyone’s Ever Heard.’

Dat een retraite in de natuur vruchtbaar kan zijn, bewijst singer-songwriter Pauwel De Meyer. Hij sloot zich een paar dagen op in een tot studio omgebouwde boshut om aan Dear te werken, zijn debuutplaat waarin hij onder meer de dood van zijn moeder bezingt. Daar vond hij vooral concentratie. “Als ik in mijn slaapkamer schreef of opnam, kwam na drie takes toch altijd het moment dat we honger hadden of mijn lief wilde worden opgehaald aan het station. Daarom zocht ik naar een locatie die niet te dicht bij huis was en waar ik dus wel moest overnachten. Door die afzondering raakte ik een zone en daar ben ik meer dan honderd uur niet uitgeraakt, ook ’s nachts niet. Het heeft me niet alleen geholpen om te schrijven, maar ook om de dingen die ik meemaakte en waarover ik schrijf te verwerken.”

Bron van waarheid

In de mythe van de zelfafsluiting zit dus ook een bron van waarheid, zegt Louis Schreel, doctor in de filosofie aan de UGent en gespecialiseerd in creativiteit. “Voor mij is creativiteit een vorm van anticipatie. Dieren anticiperen enkel wat ze verwachten waar te nemen, zoals bijvoorbeeld een kat kan inspelen op de bewegingen van een muis. Maar mensen anticiperen op dingen die zintuiglijk volstrekt onwaarschijnlijk zijn en daarom kunnen ze creatief denken. Creativiteit knipt de band tussen anticipatie en waarschijnlijkheid dus door. Als je je dan ook nog eens afsluit van zoveel mogelijk externe impulsen, geef je je brein nog meer kansen om​ in te spelen op onbegrensde mogelijkheden.”

“Vergelijk het met dromen: je slaapt en dus kan je droom niet worden beperkt door wat je ziet of hoort. In de droom anticipeer je er vrij op los. Vandaar ook het idee dat alcohol of drugs de creativiteit vooruit kunnen helpen: ook dat is een manier om je op een vrije manier te laten omgaan met zintuiglijke ervaringen. Ze bevrijden de anticipatie van de vertrouwde realiteit.” 

Dat weet Kevin ‘Tame Impala’ Parker als geen ander. Hij maakt zijn muziek het liefst in zijn eentje, enkel in het gezelschap van de betere geestesverrijkende paddenstoel. “Ik zou een beetje teleurgesteld zijn als ik de hele tijd bij mijn volle verstand zou zijn, omdat dat betekent dat ik niet alles gegeven heb. De muziek was dan blijkbaar niet krachtig genoeg om mij op te slokken”, zei hij daarover in The Guardian.

Een artiest die volledig is losgezongen van de werkelijkheid, zegt Schreel, die is in de mogelijkheid om iets te bedenken dat écht nieuw is. “Maar als je geen voeling meer hebt met de realiteit, lonkt natuurlijk de waanzin. Vandaar dat veel grote kunstenaars gek zijn geworden van zichzelf.”

Bed in brand

Dat ging vijftig jaar geleden ook op voor Exile on Main Street. Het scheelde niet veel of The Rolling Stones waren ten onder gegaan aan de opnames van hun meest legendarische plaat. De bandleden deden het niet alleen constant met elkaars vrouwen, ze splitsten zich ook op in niet-verslaafden en verslaafden, kampen die werden geleid door respectievelijk Mick Jagger en Keith Richards. Die laatste liet bijna het leven toen hij per ongeluk het bed in brand stak waarop zijn lief Anita Pallenberg en hij de nacht doorbrachten. 

Ook de muzikanten van Captain Beefheart bereikten de rand van de waanzin toen ze acht maanden lang met bezieler Don Van Vliet samenhokten in Los Angeles. Van Vliet verbood hen het kleine huisje te verlaten en liet hen veertien uur per dag zwoegen aan de hondsmoeilijke composities op Trout Mask Replica. Muzikanten barstten in tranen uit terwijl Van Vliet hen uitschold, overleefden een tijd op niet meer dan een kopje sojabonen per dag en werden op den duur gearresteerd omdat ze voedsel stalen in de plaatselijke winkel. 

Bij dEUS verliep het net iets menselijker, maar de opnames van The Ideal Crash gingen wel gepaard met liefdesverdriet: zowel Tom Barman als violist Klaas Janzoons zag zijn relatie op de klippen lopen. “Ik was nauwelijks nog thuis, en gaandeweg begon ik te voelen dat ik haar aan het verliezen was. Waardoor Spanje ineens ook een heel beklemmende plek werd”, vertelde die laatste in Humo. Gitarist Craig Ward liet zelfs optekenen dat hij geen plezier had gehad aan de opnames.

Vandaag is het veel gemakkelijker geworden om een plaat op te nemen in isolatie, bewezen alleen al de vele corona-albums en dito coversessies die de afgelopen maanden uit tuinhuisjes en slaapkamers op ons afkwamen. Het aanbod tijdens de pandemie ging van Adrianne Lenker die twee soloplaten maakte in de ongerepte natuur tot Charli XCX die How I’m Feeling Now samenstelde met de online hulp van haar fans. Net voor die golf bracht Billie Eilish al haar debuutplaat When We All Fall Asleep, Where Do We Go? uit, opgenomen in de slaapkamer van haar broer annex producer Finneas. Technologische mogelijkheden hebben de heroïek van het alleen opnemen weggenomen, al blijft de mythe wel overeind. Of denkt u dat het toeval is dat Taylor Swift pas serieus werd genomen door de muzikale goegemeente toen ze Folklore uitbracht, een album met zachte muziek waarvan ze de zangpartijen in haar slaapkamer had opgenomen? 

Expo La Villa, The Rolling Stones 1971, van 12 mei tot 20 juli, Les Cours des Arts, Saint Rémy de Provence. Boek La Villa hier beschikbaar.