‘Begin niet bij het begin’ en ‘ban de fluostiften’: experts en proffen doorprikken populaire mythes over studeren

Begin niet bij het begin

Alle begin is moeilijk. Sla het daarom gewoon over. Of toch tijdelijk, want volgens onderzoek is het erg nuttig om eens niet bij de eerste pagina of het eerste hoofdstuk te starten. “Veel studenten leren een vak braaf van het begin tot het einde. Maar dat is eigenlijk een veelgemaakte fout, want zo ken je vooral het begin goed en het laatste hoofdstuk helemaal niet”, weet pedagoog en onderzoeker Pedro De Bruyckere (Arteveldehogeschool). Hij raadt daarom aan om elke keer op een andere plek in de leerstof te starten.

Als op een lukrake plek in het boek starten niet zo je ding is, kun je ook eerst de inhoudstafel van het vak uitvoerig bestuderen. Dat vertelt onderzoeker Tine Hoof (Expertisecentrum voor Effectief Leren van Thomas More-hogeschool): “Leerlingen zien de inhoudstafel vaak als bladvulling, maar die toont juist goed de structuur van de leerstof. Het helpt om vanuit een helikopterperspectief te kijken naar welke hoofdstukken en kernwoorden er zijn en hoe die verband houden.” 

Hoof ziet ook heil in een zogenaamde brain dump. “Uit onderzoek weten we dat studenten zich niet voldoende bewust zijn van het belang van hun voorkennis. Tijdens de les hebben ze nochtans de leerstof al eens gezien en verwerkt. Door zich af te vragen wat ze daar nog van weten en het resultaat op te sommen, kunnen ze nadien heel gemakkelijk de rest van de leerstof aan die paar punten vasthaken.”

Zorg dat je alle leerstof begrijpt

Hoe vaker je die ene alinea vol ingewikkelde termen herleest, hoe minder je brein de zinnen lijkt op te nemen. In plaats van meteen de docent, een klasgenoot of Google als hulplijn in te schakelen, kan het ook werken om even het boek te sluiten. “Als je dan aan jezelf probeert uit te leggen wat je zonet hebt gelezen, dwing je jezelf om diep na te denken”, legt Hoof uit. “Dat voelt in het begin vervelend aan, maar uit onderzoek blijkt dat dat een veel betere leerstrategie is dan gewoon herlezen.”

Professor Hendrik Vos van de Universiteit Gent benadrukt hoe belangrijk het is de leerstof die je blokt echt te begrijpen. “Probeer je op één stuk te concentreren en dat in je hoofd op te slaan zonder het klakkeloos vanbuiten te leren. Om te testen of je de leerstof onder de knie hebt, moet je dat deel nadien in je eigen woorden kunnen uitleggen. Proberen op te slaan wat je niet begrijpt heeft echt geen zin, dat kost te veel hersenruimte. En als je niet snapt wat je aan het studeren bent, loopt het onvermijdelijk mis op het examen”, zegt Vos.

Als je merkt dat je de leerstof toch echt niet begrijpt, kun je overschakelen op de hulp van anderen. “Het is natuurlijk beter als er nog een gepland vragenmoment is waarop je het aan de docent kan vragen. Maar als je het toch aan je vrienden wil vragen, spreek dan met hen af wanneer je dat doet. Zo stoor je elkaar niet tijdens het studeren. Zorg er ook wel voor dat je zeker bent van je stuk als je iets aan de ander uitlegt”, waarschuwt De Bruyckere.

Ban de fluostiften

“Als er één methode is waar ik studenten voor wil waarschuwen, is het aanduiden met fluostift”, klinkt De Bruyckere vastberaden. “Door passages aan te duiden leer je niets. Het kan zelfs een negatief leereffect veroorzaken. Je kunt de leerstof beter verwerken door zelf vragen te bedenken en die op steekkaartjes te schrijven met op de achterkant het juiste antwoord. Klap vervolgens je boeken dicht en schud de kaartjes door elkaar. Zo leer je de leerstof beheersen zonder afhankelijk te zijn van een bepaalde volgorde.”

Als je toch per se een samenvatting wil maken, raadt De Bruyckere aan om dat zonder boek te doen. “Lees eerst een paar pagina’s aandachtig door en schrijf dan, zonder te spieken in je boek, de leerstof in schematische puntjes neer. Daarna haal je de leerstof er weer bij en kijk je na of wat je hebt opgeschreven correct en compleet was. Dat is veel effectiever dan gewoon samenvatten”, zegt De Bruyckere.

Onderzoek naar studiemethoden wijst aan dat veel strategieën waarvan leerlingen denken dat ze het beste werken eigenlijk net minder krachtig zijn. Leerstof herlezen is bijvoorbeeld veel minder zinvol dan jezelf testen. “Toch blijven studenten vasthouden aan dat herlezen, omdat ze oprecht denken dat dat het beste werkt”, zegt Hoof. “Toch zijn er veel andere manieren om leerstof te verwerken: een ‘mindmap’ maken bijvoorbeeld, of de leerstof aan je eigen spiegelbeeld uitleggen. Als je dan merkt dat je de leerstof niet helemaal onder de knie hebt, kun je een andere methode aanwenden.”

Herhalen, herhalen, herhalen

Uren aan een stuk studeren om er de volgende dag amper iets van te onthouden, hoe vermijd je dat? “Zorg dat je efficiënt studeert”, zegt Vos. “Al je tijd steken in blokken en vervolgens niet meer kunnen herhalen, is niet doeltreffend.” Jezelf kritische vragen stellen kan daar volgens Vos bij helpen. “Zit de informatie vast in mijn hoofd? Weet ik echt waarover het gaat? Om daar een positief antwoord op te kunnen geven, moet je de leerstof herhalen”, benadrukt Vos.

Zelf studeerde hij vroeger ook op die manier: “Ik schoot altijd heel laat in actie, dus ik moest wel zorgen dat ik hyperefficiënt leerde. Ik vond dat ik het mij niet kon permitteren om tijd te steken in hoofdstukken die ik toch weer zou vergeten. Zodra ik enkele pagina’s had opgeslagen, testte ik of ik het onthouden had. En een halfuur later nog eens. Ik zou het zo’n zonde gevonden hebben om iets gestudeerd te hebben en drie uur later vast te stellen dat ik het niet meer wist”, aldus Vos.

Slimmeriken mijden hun smartphone

Niemand hoort het graag, maar digitale apparaten vormen volgens onderzoek de grootste bedreiging voor onze concentratie. “Ons brein is niet heel efficiënt. Hoe meer prikkels er rond je zijn, hoe minder aandacht je overhoudt om diep na te denken”, zegt Hoof. Steek daarom je smartphone goed weg terwijl je leert en gebruik een app zoals Forest, waarmee je een virtueel bos kunt aanleggen door lange tijd van je scherm weg te blijven. 

Als je je gsm echt nodig hebt tijdens het studeren, raadt Hoof aan om eerst een lijstje op te stellen met de taken waarvoor je hem nodig hebt. Die taken plan je dan op één moment in, nadien leg je je gsm weer weg. Is studeren met muziek dan een slecht idee? “Als je het gebruikt om andere prikkels te mijden, nee. Als je aan het meezingen bent, ja”, legt De Bruyckere uit.

Zorg voor structuur

‘Zorg dat je er op tijd aan begint’ is een zin die zowat elke docent tot vervelens toe herhaalt. Studenten onthalen die waarschuwende woorden meestal met een oogrol of een zwak ja-geknik, maar toch zit er een belangrijke waarheid in, zegt professor fiscaal recht Michel Maus (VUB). “Een leraar zei me ooit: being a student is a full-time profession, en ik heb dat advies altijd ter harte genomen. Ik was een vlijtige student die zoals een topsporter dagelijks trainde. Met als resultaat dat ik in de examenperiode niet onder zware stress kwam te staan.”

Tijdens de blok schroefde Maus die regelmaat nog wat op: “Ik begon om om acht uur ’s ochtends en stopte meestal rond zes uur ’s avonds. Dan was er nog wat tijd over om te ontspannen en tegen halfelf lag ik in mijn bed. Zo ging het in de hele blokperiode.” Voor wie zelf moeilijk die discipline kan opbrengen, kan de ‘pomodoro-techniek’ helpen. In de jaren 1980 merkte de Italiaan Francesco Cirillo dat hij meer gedaan kreeg als hij werkte in blokken van vijfentwintig minuten. Een wekker in de vorm van een pomodorotomaat gaf aan wanneer hij pauze mocht nemen. Belangrijk: beperk die pauzes tot vijf minuten en gun jezelf om de vier ‘pomodoro’s’ een langere pauze van maximaal een half uur.

Slaap lekker!

Tijdens onze slaap wordt de info die we overdag hebben geleerd opgeslagen op onze interne harde schijf. Hoe erg je ook in tijdnood zit, een nachtje doorstuderen is nooit een goed idee. Al betekent dat niet dat iedereen tussen dezelfde uren moet studeren, zegt Olivier Mairesse, professor gedragsneurowetenschappen aan de VUB en somnoloog in het Brusselse Brugmann-ziekenhuis.

“Je moet je leeractiviteiten proberen te plannen in functie van jouw chronotype. Als je een avondpersoon bent, heeft het geen zin om vroeg op te staan, maar kun je beter wat later doorblokken. Het belangrijkste is dat je op een vast uur probeert op te staan.”

Om voldoende en goed te kunnen slapen, raadt Mairesse aan om vier tot zes uur voor het slapengaan geen cafeïne of andere stimulerende middelen in te nemen. Daarnaast slaap je het beste als je net ervoor minstens een uur lang iets ontspannends hebt kunnen doen. Lig je na een kwartier toch nog wakker in bed? Sta dan op en doe opnieuw iets ontspannends. “Op zo’n moment is het beter om ietsje minder te slapen, maar wel goed te slapen”, zegt Mairesse. 

Wie de dag nadien in slaap valt boven de boeken, kan een cafeïnedutje proberen: “Net voor je dutje van maximaal een half uur nuttig je een cafeïnedrankje. Bij het ontwaken zal het positieve effect van de cafeïne in werking treden.” Op eigen initiatief slaapmiddelen nemen is nooit aan te raden. Bij extreme slaapproblemen ga je dus best wel even langs bij een arts.

Tank de juiste brandstof

Studeren is een uitputtingsslag, en dus heeft je lichaam ook de juiste brandstof nodig. Al tank je best niet te veel energiedrankjes, weet diëtiste Sanne Mouha. “Het klinkt saai, maar het is echt belangrijk om je hersenen gehydrateerd te houden door voldoende water te drinken − dat mag een smaakje hebben, zolang het geen suiker bevat want dan krijg je net een energiedip.” Ook koffie en andere cafeïnerijke drankjes kunnen op termijn een tegenovergesteld effect hebben. Ze werken heel even, maar als je ze aan de lopende band door je keel giet word je er nerveuzer van, slaap je slechter en kun je je minder concentreren.

“Je haalt je energie om te studeren ook uit de juiste voeding: de vitaminen in groenten en fruit houden je fris en gezond, maar zeker omega 3-vetzuren spelen een rol. Vette vis of noten worden niet voor niets ‘brainfoods’ genoemd. Dat hoeft niet ingewikkeld te zijn: een handje walnoten of een boterham met zalm of guacamole zijn snel weggewerkt.” 

Toch adviseert Mouha om niet snel snel achter je bureau te snacken, maar echt regelmatig tijd uit te trekken voor een pauze en om iets te eten. Zo voorkom je ook dat je met razende honger een eetbui krijgt en een volledige zak chips naar binnen speelt, want dan gaat al je energie naar het verteren van die chips, in plaats van naar het verwerken van leerstof. “Snack dan liever met een combinatie van vezels en proteïnen, bijvoorbeeld yoghurt met granola. Dat geeft je lang een verzadigd gevoel, maar ook een knabbel zodat je even je frustratie kunt wegkauwen.”

Goed gepauzeerd is half geleerd

Tijdens een pauze wil je elke hersencel kunnen uitschakelen. Dat doe je best niet door achter je gsm of pc te kruipen. Die schermen zorgen vaak voor een overvloed aan prikkels en voor je het weet ben je meer tijd kwijt dan gepland. Dat is dan ook meteen een eerste pauzeadvies: hou je aan een planning met ingebouwde pauzes. Voel daarbij aan wanneer je nood hebt aan een korte pipipauze of eerder een uurtje buitenlucht. In beide gevallen is het goed om je studieruimte even te verlaten. “Als je een deel leerstof hebt opgeslagen, helpt het om even iets anders te gaan doen: een wandeling maken, onder een douche gaan staan, even sporten of zelfs gewoon in je bed gaan liggen”, illustreert Vos. “Genoeg beweging tussendoor en blijven ademen.”

Ook Hoof wijst op het belang van geplande beweging tussendoor. “Je moet niet drie uur langer aan je bureau blijven zitten in een poging nog vijf bladzijden in je hoofd te krijgen. Wees streng voor de afbakening tussen studeren en pauzeren.” Wil je een echte ‘slimme’ pauze, dan kun je voor een extra uitdaging gaan. Stimuleer je hersenen bijvoorbeeld door tien minuten van de dag een instrument te leren spelen of een nieuwe taal te leren. Je hersenen zullen op een andere manier met die input aan de slag gaan en dat kan creatieve inspiratie bieden.

Je prof is niet je beste vriend

Het is warm weer en na je laatste examen ga je met je vrienden een weekendje naar zee. Tijdens je laatste mondelinge examen trek je daarom al een luchtige vakantieoutfit aan, inclusief teenslippers. De prof zal dat wel begrijpen, toch? Verkeerd gedacht. “De tijden zijn natuurlijk veranderd, maar ik hecht toch wel nog veel belang aan de kleding van een student tijdens een mondeling examen”, vertelt Maus. “Ik had ooit een student die in zijn zwemshort en ‘marcelleke’ naar het examen kwam. Ik heb hem toen niet terechtgewezen, maar ik vond dat niet respectvol. Toen ik student was, zou ik zonder twijfel naar huis gestuurd zijn.”

Maus kwam al veel “truken van de foor” tegen die studenten gebruiken in de hoop een beter punt te krijgen. “Een klassieker die elk jaar terugkomt, is dat studenten mij op het examen vertellen dat ze mij ‘de groetjes moeten doen van’, gevolgd door een vage kennis of bekende persoon.” 

Dat slijmen niet werkt, betekent natuurlijk ook niet dat je dan maar ronduit onbeleefd mag zijn tegen de prof: “In mijn beginjaren als prof had ik in de kerstvakantie eens een e-mail gestuurd naar mijn studenten om hen nog wat tips en succeswensen mee te geven”, vertelt Maus. “Een student reageerde toen met ‘fuck you hoerenbok’. Hij verklaarde later dat hij dacht dat mijn mail afkomstig was van een te vlijtige student. Ik zag er later wel de humor van in.”

Lees de vragen van begin tot eind

Examendag! Met kriebels in de buik scan je de vragen die net op je bureau beland zijn. Groot is de opluchting wanneer je een term ziet die je kent, en dus begin je verwoed te schrijven, zonder daadwerkelijk te weten wát er nu precies gevraagd wordt. Het is een van de stokpaardjes die hoogleraar computerwetenschappen Philip Dutré (KU Leuven) regelmatig van stal haalt op zijn blog en op Twitter: lees alles grondig alvorens je een antwoord formuleert. Hij ziet nog al te vaak hoe studenten de feitelijke vraagstelling over het hoofd zien, en meteen beginnen met bijvoorbeeld het letterlijk reproduceren van het bewijs dat vermeld wordt.

Dutré: “Als docent zijn we niet geïnteresseerd in hoe goed je de materie vanbuiten kent, wel in hoe goed je die beheerst. Tijdens mondelinge examens kun je, als er nog tijd is, doorvragen of een student terug naar z’n plaats sturen om het volledige antwoord te formuleren, maar bij schriftelijke examens is het kalf dan al verdronken. Dat is altijd jammer, want je merkt wel dat de student je cursus bekeken heeft, maar niet of hij die geziene leerstof ook kan toepassen − of ze een beetje kunnen verder denken dan wat er in de cursus staat en wat creativiteit kunnen toepassen.”

Ken je de leerstof? Maak ze ook leesbaar

Een eerste indruk is niet alleen van belang op een mondeling examen, ook de papieren die je overhandigt na een schriftelijk examen zijn veelzeggend. “Het is ongelooflijk welke beduimelde hoopjes papier soms moeten doorgaan voor een ingediend examen”, lacht Dutré. “Overvloedig gebruik van corrector, veelvuldige inktvlekken, amper leesbaar schrijven en allerhande flauwe excuses voor dat onleesbaar schrijven. Ooit schreef een student zelfs bij zijn gekribbelde antwoord: ‘Indien verdere uitleg noodzakelijk, hier mijn gsm-nummer’. Het is me nog altijd niet duidelijk of die jongeman dat als grap bedoelde, of hij daadwerkelijk dacht dat ik hem zou bellen.”

Dat studenten het handschrift ‘ontleren’ omdat alles gedigitaliseerd wordt, hoeft niet te verbazen. Het is nu eenmaal makkelijker om tijdens een college af en toe te noteren in de slides via je laptop. Maar niet alleen voor de duidelijkheid van je antwoorden is het belangrijk om af en toe nog de pen ter hand te nemen: onderzoek heeft uitgewezen dat je de leerstof beter al schrijvend verwerkt dan wanneer je op een klavier tikt.

Praat jezelf niet de grond in

Heel wat mensen beginnen te ratelen van de zenuwen, en dat kan voor ongemakkelijke situaties zorgen, weet Dutré. “‘Sorry professor, maar ik ben halfweg de cursus gestopt met blokken’, zei een student me ooit, als verantwoording waarom hij een antwoord op een vraag blanco liet. Eerlijkheid is een deugd, maar wat moet je hier als examinator mee? Misschien dat je als student hoopt dat een eerlijke toegeving wat goodwill van de prof kan opleveren, maar zo werkt het niet. In dezelfde categorie kreeg ik ook al: ‘Ik vind uw vak niet zo interessant, daarom heb ik het niet grondig gestudeerd.’ Daarover valt best een discussie te voeren, maar het examen is de verkeerde plaats om een onderwijshervorming op te starten.”

Toch kan het geen kwaad om, beheerst en weldoordacht, er wat dieper op in te gaan wanneer je op een mondeling examen een vraag beantwoordt waar je niet helemaal zeker van bent. Zeker als het kantje boord is, kan het geen kwaad om aansluitend op je ietwat magere antwoord te laten zien dat je de leerstof wél goed beheerst door een beetje uit te weiden. Let wel op dat je dan geen domme fouten maakt, of je hebt jezelf dubbel de das omgedaan.

Eerste hulp bij paniek

Wat als je toch in een spiraal van paniekgevoelens belandt? “Een paniekaanval is een aanval van stress en angst waarbij fysieke en psychologische symptomen in korte tijd een maximum bereiken”, legt studentenpsycholoog Suzy Even (UGent) uit. “Het is belangrijk om je gedachten op zo’n moment af te leiden. Dat kan door bijvoorbeeld vijf dingen op te noemen die je ziet, hoort, ruikt, proeft en voelt.” Daarnaast kan je ook proberen traag en door de buik te ademen. “Leg een hand op je borst en op je buik. Terwijl je inademt stel je je voor dat je buik een ballonnetje is dat zich vult met lucht.”

Volgens Even is het ook belangrijk om te weten dat angst tijdelijk is en altijd weer overgaat. “Maar tegelijk moet je een paniekaanval als een signaal van je lichaam zien dat er iets moet veranderen”, zegt de studentenpsycholoog. “Dat kan de balans tussen ontspanning of inspanning zijn, of een persoonlijke karaktereigenschap zoals perfectionisme of faalangst.” Bij angst of paniek mag je volgens de drie experts zeker niet aarzelen om contact op te nemen met de sociale en psychologische diensten van de betrokken onderwijsinstelling.

Samen sta je sterk

Hoewel het zeker niet voor iedere student de juiste methode is, is sociaal leren, waarbij je samen met anderen of toch in nabijheid van anderen de leerstof aanpakt, de laatste jaren steeds meer in trek. “Zowat de helft van de studenten studeert alleen, de andere helft studeert soms samen met anderen op kot, bij vrienden, in de bib of in andere blokpunten”, zegt Griet Speeckaert, coördinator van de hulplijn Teleblok, aan Elle. Vooral kotstudenten blijven liever niet alleen op kot.

Uit cijfers van Teleblok blijkt dat 70 procent van de studenten graag samen studeert − het gevoel van allemaal in hetzelfde schuitje te zitten werkt motiverender dan thuis geconfronteerd te worden met een broertje of zusje dat wel nog van de vrijheid kan genieten. Bovendien kun je zo ook makkelijker kennis uitwisselen, informatie delen of vragen aan elkaar stellen. 63 procent vindt dan weer dat er meer sociale controle is in blokpunten, waardoor je wel móét studeren. Tijdens de coronapandemie werd deze sociale controle opgevangen door live je studeersessie te streamen, een fenomeen dat vandaag ook nog steeds veel voorkomt. 

Ten slotte gaf 57 procent van de bevraagden aan dat ze zich in groep gemakkelijker kunnen ontspannen. Onderschat dus de kracht van je medestudenten niet. Blok je toch beter in je eentje? Probeer dan voldoende pauzes in te plannen met lotgenoten om ervaringen uit te wisselen, om sociaal op te laden, of gewoon om even lekker te klagen over een vervelende cursus.