Oekraïne en Moldavië officieel kandidaat-lid van de EU: wat betekent dat en wat zijn de mogelijke gevolgen?

De kogel is door de kerk: Oekraïne is voortaan officieel een kandidaat-lidstaat van de Europese Unie. Hetzelfde geldt voor buurland Moldavië. "Een historisch moment", noemt Europees president Charles Michel het. "Een belangrijk signaal voor de bevolking. Wij tonen dat we hen steunen en het is ook een duidelijk signaal naar de rest van de wereld en Rusland", zegt onze premier Alexander De Croo (Open VLD). 

De Oekraïense president Volodimir Zelenski reageerde alvast "dat hij erg verheugd is", en bedankte Michel en Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen voor hun steun.

Toch is een volwaardig lidmaatschap nog niet voor meteen (als het er al van komt). Nu de twee officieel kandidaat-lid zijn, moeten de echte onderhandelingen nog beginnen.

Een land dat lid wil worden van de Europese Unie moet namelijk aan een aantal strikte voorwaarden voldoen: van stabiele instellingen over het hebben van een functionerende markteconomie tot het omzetten van alle bestaande Europese wetgeving. Een gedetailleerd overzicht daarover hier.

IN KAART - Oekraïne is lang niet het enige land dat een lidmaatschap ambieert, dit is de huidige situatie:

NOOT: Georgië is niet aangeduid op de kaart (ligt ten noordoosten van Turkije).

Ook Georgië had een aanvraag ingediend om kandidaat-lidstaat te worden, maar krijgt die status voorlopig niet. Het land krijgt eerst nog wat huiswerk voor het zich ook kandidaat-lid mag noemen.

Net als Oekraïne hebben Moldavië en Georgië te maken met Russische agressie. In Moldavië is er de pro-Russische regio Transnistrië waar Russische troepen gelegerd zijn. Ook in Georgië is dat het geval na de oorlog met Rusland om de regio's Abchazië en Zuid-Ossetië.

Met de dag lijkt de toetreding van Oekraïne (en van Moldavië) tot de Europese Unie dichterbij te komen. De neuzen binnen Europa staan - momenteel althans - in dezelfde richting en daarnet is dus groen licht gegeven om de onderhandelingen te starten.

"De echte toetreding zal niet meer voor dit decennium zijn, maar het zal ook geen twintig jaar meer duren", verwacht professor Europese politiek Hendrik Vos (UGent). "Als Oekraïne de hervormingen die de Europese Unie vraagt stelselmatig doorvoert, wordt het moeilijk voor de EU om het voor zich uit te schuiven."

Al deelt niet iedereen dat enthousiasme. "Een volwaardig lidmaatschap lijkt me niet meteen realistisch", zegt professor Slavistiek en Ruslandexpert Lien Verpoest (KU Leuven). "Er is nog een zeer lange weg af te leggen. Zeker ook met de ravage door de oorlog in het land. Een lidmaatschap is de komende 10 à 20 jaar niet aan de orde." Verpoest ziet het kandidaat-lidmaatschap vooral als een gebaar dat Europa wilde stellen.

Eens de bal aan het rollen gaat, kan het nochtans relatief snel gaan. "Een hele reeks landen uit Centraal- en Oost-Europa die tot 1989 onder het communisme leefden - en dus onder een totaal ander economisch systeem - zijn 15 jaar later volwaardig lid geworden", legt Vos uit. "Eens de trein vertrokken is en de goodwill er is, dan is het niet noodzakelijk een kwestie van decennia."

Al zijn er in het geval van Oekraïne wel een aantal belangrijke voorwaarden. "De Europese Unie gaat nooit een land in oorlog binnentrekken", zegt Vos. Anders wordt de EU een rechtstreekse partij in een oorlog met Rusland. Tegelijk is er ook een Europese bijstandsclausule. Ofwel moet Oekraïne de oorlog dus winnen, ofwel moet er een soort bestand komen.

Als Rusland een deel van Oekraïne blijft bezetten bijvoorbeeld, hoeft dat niet noodzakelijk een EU-lidmaatschap in de weg staan. Al maakt dat de zaken niet eenvoudiger. "Er is een precedent op dat vlak", legt Vos uit. "Cyprus is als geheel lid geworden, terwijl het noorden van het eiland nog steeds bezet wordt door Turkije. Al is het twijfelachtig of dit ook echt voor Oekraïne zal opgaan. Turkije is Rusland niet en Oekraïne is geen klein eiland."

Daarnaast zijn ook de toetredingsvoorwaarden een grote uitdaging. "Je moet alle bestaande Europese wetgeving omzetten in nationale wetten", zegt Vos. "Het gaat om zowat 100.000 pagina's aan EU-wetten."

Een land moet ook kunnen aantonen dat het een functionerende democratie is, dat corruptie wordt aangepakt en dat het minderheden beschermt. Vooral die twee laatste kunnen grote struikelblokken zijn. Volgens professor Verpoest bijvoorbeeld deelt het land niet al de Europese waarden en normen.

"De perceptie tot voor kort was dat de corruptie er groter is dan in Rusland", legt ze uit. "Het is een probleem dat heel moeilijk aan te pakken is. Er zijn op vraag van Europa wel al hervormingen doorgevoerd: zowel bij de politie als bij het gerecht. En er is sterk op ingezet, maar dat los je niet meteen op. Het verleden van steekpenningen zit echt in de samenleving vastgeankerd. Het opnemen van onze normen en waarden is een werk van zeer lange adem."

Ook de bescherming van minderheden moet nog fors verbeteren voor het land een EU-lid kan worden. Zo heeft het land nog grote stappen te zetten voor de rechten van holebi- en transpersonen. "Toen het land op vraag van de EU - en in ruil voor visumvrij reizen - respect voor LGBTQ+personen moest toevoegen aan hun arbeidswetgeving, heeft dat een enorme tegenreactie gecreëerd", weet Verpoest.

Het heeft volgens de expert vijf stemrondes nodig gehad in het parlement om het goedgekeurd te krijgen. "Er werd massaal betoogd voor het parlement", zegt ze. "Het land is er niet klaar voor. Er zijn ook veel voorbeelden van geweld tegen LGBTQ+personen. Dat mag je niet zomaar onder de mat vegen."

En dan hebben we het nog niet gehad over de uitbreidingsmoeheid. De grote EU-uitbreiding naar het oosten is nog niet helemaal verteerd. Dat geeft de Europese Commissie ook aan in hun aanbeveling. De toetreding van de landen hangt namelijk ook af "van de capaciteit van de Europese Unie om nieuwe leden op te nemen". Ook dat stipt Verpoest aan. "Is er wel een draagvlak voor een nieuwe uitbreiding, zeker van zo'n groot land?"

Anderzijds lijkt Oekraïne nu wel echt een momentum te hebben. "Voor de oorlog was een Oekraïense kandidatuur politieke sciencefiction, maar die oorlog heeft echt alles veranderd", zegt Vos. "Zo zie je maar hoe emotie ook wel een grote rol speelt. En Moldavië speelt daar handig op in door hun treintje vast te koppelen aan dat van Oekraïne."

Een eventuele Oekraïense toetreding kan tegelijk een sneeuwbaleffect aan toetredingen veroorzaken. "Het wordt moeilijker en moeilijker om het aan landen in de Balkan uitgelegd te krijgen dat ze moeten blijven wachten", zegt Vos daarover. Dat leverde eerder vandaag de Balkantop al wat spanningen op.

Tegelijk proberen Moldavië en Georgië van het Oekraïense momentum gebruik te maken. "Moldavië is een heel klein land. Als ze een gelijkaardig pad als Oekraïne volgen en geen "zotte regering" krijgen, gaan de kandidaturen van die twee landen aan elkaar gekoppeld worden", zegt Vos. Dat blijkt ook nu dat ook Moldavië een kandidaat-lidstaat is. "Voor Georgië zal het langer duren, maar als je Oekraïne en Moldavië opneemt, kun je Georgië moeilijk uitsluiten."

Op zich is die verdere Europese uitbreiding niet meteen een slechte zet, meent Vos. "We hebben geleerd als je landen niet serieus neemt in zo'n toetredingsproces, je de deur wagenwijd open zet voor Rusland en China", zegt de expert Europese politiek. "Die les hebben we intussen wel geleerd."

De vraag is natuurlijk of je die landen niet op andere manieren uit de Russische en Chinese invloedssfeer kunt houden. Met vrijhandelsakkoorden bijvoorbeeld. Dat was tot de inval van Rusland ook de werkwijze die de unie verkoos.

"Sinds de grote uitbreidingsgolf in 2004 was het beleid van de Europese Unie vooral gericht op goed nabuurschap en partnerschap. Wel nauwer samenwerken, maar zonder lidmaatschap dus", zegt Verpoest. "Het kandidaat-lidmaatschap nu is een politieke beslissing door wat er gebeurd is in februari (red. de Russische inval). Ik begrijp wel dat ze dit gebaar willen stellen aan een land dat het zo moeilijk heeft."

Een mogelijke Oekraïense toetreding is trouwens niet volledig onschuldig. Het kan een grote impact hebben op de unie. "Het machtscentrum schuift ermee nog meer op naar het oosten", zegt Vos. "Oekraïne is ook een groot landbouwland dat veel Europese subsidies zal opslorpen. De Oekraïense toetreding kan het gezicht van de EU op termijn grondig veranderen. Het is zeker niet vrijblijvend."