Sammy Mahdi (CD&V) geeft fakkel van Asiel en Migratie door: dit laat hij na voor zijn opvolger
Sammy Mahdi wordt straks officieel voorzitter van CD&V. Hij zal zijn bevoegdheid als staatssecretaris voor Asiel en Migratie na amper 21 maanden doorgeven. Zijn korte passage is getekend door crisismomenten. Er waren de hongerstakers in Brussel, asielzoekers die op straat slapen en de vluchtelingen uit Oekraïne. Mahdi slaagde er niet in om de aanhoudende problemen van opvang en terugkeer van asielzoekers op te lossen, al staan er wel plannen in de steigers.
Meer sereniteit en gedaan met roeptoeteren. De toon van het migratiebeleid moest anders. Dat was het voornemen van Sammy Mahdi toen hij aantrad als staatssecretaris voor Asiel en Migratie in oktober 2020.
Dat voornemen hield hij ook vol, tenminste zolang hij het over zijn eigen bevoegdheden had. Voor sommigen is zijn discours te hard. Uit die hoek krijgt Mahdi het verwijt dat hij de rechterflank probeert te behagen met forse taal in de lijn van zijn voorganger Theo Francken. Voor anderen is Mahdi dan weer te soft. "Makke Mahdi", blokletterde Vlaams Belang meermaals. Maar wat veranderde er inhoudelijk aan het migratiebeleid?
De structurele problemen van het departement Migratie kon Mahdi niet keren tijdens zijn 21 maanden als staatssecretaris. We zoomen in op drie thema's: de procedures waar asielzoekers in belanden, hun opvang nadat ze zich hebben aangemeld en het terugkeerbeleid wanneer ze worden afgewezen.
1. Procedures: 266 dagen wachten
Volgens de laatste cijfers moeten asielzoekers gemiddeld 266 dagen wachten op uitsluitsel over hun dossier. Bijna 1 op de 3 wacht langer dan een jaar (in 2018 was dat nog "maar" dik 1 op de 5). De cijfers zijn van het Commissariaat- Generaal voor de Vluchtelingen en Staatlozen (CGVS) dat de dossiers moet onderzoeken en beoordelen. Voor ze daar belanden gaan ze eerst door de registratie van Dienst Vreemdelingenzaken. Ook bij die asieldienst blijven de dossiers maanden liggen. In werkelijkheid is de gemiddelde proceduretijd dus nog veel langer.
De doorlooptijd en de achterstand in dossiers zijn al langer een probleem, maar zijn verder toegenomen onder het beleid van Mahdi.
"De achterstand in de behandeling beschouw ik als uiterst problematisch, in de eerste plaats voor de verzoekers die te lang in onzekerheid op een beslissing moeten wachten", liet Dirk Van Den Bulck in het jaarverslag van 2021 optekenen. Hij is de Commissaris-Generaal voor Vluchtelingen en Staatlozen, hoofd dus van de asieldienst die de dossiers onderzoekt en beoordeelt.
Om het tij te keren heeft Mahdi heel wat extra personeel aangeworven bij het CGVS. Na de vluchtelingencrisis van 2015 had ook Francken op korte tijd veel personeel aangeworven bij de drie asieldiensten: Fedasil, Dienst Vreemdelingenzaken en CVSG. Maar kort daarop liet hij nóg meer personeel afvloeien (2017-2019). De Block trok het personeelsbestand weer wat op en nu dus ook Mahdi.
"Met die capaciteit is het haalbaar de achterstand opnieuw weg te werken over een periode van 3 jaar", zegt Van Den Bulck. Misschien zette Mahdi dus wel al een oplossing in gang voor de achterstand in de dossiers, maar de resultaten zijn er nog niet. Wel integendeel, de proceduretijd loopt verder op.
Een andere procedure is de regularisatie. Dat is wat de hongerstakers vorige zomer in Brussel probeerden af te dwingen. Hoe is het nu met hen?
Vorige zomer begonnen 516 mensen zonder verblijfsvergunning aan een hongerstaking in de Brusselse Beghijnhofkerk en aan de VUB en ULB. Ze kloegen over de weinig transparante procedures voor regularisatie. Ze hoopten op een "collectieve regularisering". Mahdi weigerde en zei dat hij nooit zou plooien voor emotionele chantage.
Het leidde tot felle discussies binnen de Vivaldi-regering. Ecolo en de PS dreigden ermee om uit de regering te stappen als ook maar één dode zou vallen. De gezondheid van een aantal onder hen verslechterde zienderogen, verschillende hongerstakers naaiden hun mond dicht. De zenuwen stonden strak gespannen.
Uiteindelijk kwam na meer dan 60 dagen een einde aan de hongerstaking. Elke hongerstaker kreeg de kans om een regularisatieverzoek in te dienen en hun dossiers werden individueel opnieuw bekeken. Vorige maand raakte bekend dat 90 van hen een positief antwoord kregen. Dat betekent dat iets meer dan één op de zes hongerstakers uiteindelijk in België mag blijven.
De anderen moeten dus in principe het land verlaten, maar of ze dat ook doen is niet geweten. De kans is reëel dat ze zonder verblijfspapieren toch blijven. In ons land wonen en werken naar schatting meer dan 150.000 mensen zonder verblijfspapieren.
2. Opvang: de crisis is totaal
Asielzoekers die in ons land arriveren hebben recht op "bed, bad, brood" tijdens de proceduretijd. Met andere woorden zolang ze wachten op een beoordeling van hun asielverzoek. Omdat die zo lang duurt, blijven ze ook zeer lang in die opvang van asieldienst Fedasil zitten en komen er te weinig bedden vrij voor nieuwe asielzoekers.
Het opvangprobleem, met asielzoekers die op straat moeten slapen, is een weerkerend fenomeen. Begin 2013 sprak toenmalig staatssecretaris Maggie De Block (Open VLD) al over het creëren van "bufferplaatsen". Toch was Fedasil niet voorbereid op de asielcrisis van 2015.
Haar opvolger Francken moest snel handelen toen een tentenkamp ontstond voor de Dienst Vreemdelingenzaken. Dat lukte toen, meesurfend op een golf van solidariteit met de Syrische vluchtelingen. De piek in 2016 op de grafiek hieronder toont die inspanning.
Die extra plaatsen werden vanaf 2017 snel weer afgebouwd. De "bufferplaatsen" kwamen er niet. In het najaar van 2018 steeg het aantal asielverzoeken weer en ontstond er opnieuw een tekort aan bedden. Tientallen asielzoekers kwamen voor een gesloten poort te staan en sliepen op straat. Pas nadat de N-VA uit de regering was vertrokken, kwamen er weer opvangplaatsen bij, onder De Block in 2020.
Toch loopt de situatie onder Mahdi volledig uit de hand. Sinds januari wordt het recht op opvang afgedwongen via de rechtbank. Fedasil, de administratie die verantwoordelijk is voor de opvang, werd al ruim duizend keer veroordeeld, ook tot het betalen van dwangsommen. Het is een toonbeeld van het jarenlange kortzichtige opvangbeleid, waarbij men van crisis naar crisis hopt.
Begin vorige week stapte de bevoegde rechtbank trouwens zélf naar het Brussels parket met de vraag om mogelijk strafbare feiten te onderzoeken. Fedasil zou een “doelbewuste, gecoördineerde en aanhoudende praktijk” hanteren van het schenden van het opvangrecht. Meer zelfs, die praktijk “lijkt gewenst, overwogen en georganiseerd” door de staatssecretaris voor Asiel en Migratie, Sammy Mahdi, aldus de rechtbank. Het is nu afwachten of er ook daadwerkelijk een onderzoek komt.
Het contrast met de opvang voor Oekraïners is groot: twee maten, twee gewichten?
Bij het uitbreken van de oorlog in Oekraïne heeft Mahdi snel en slim gehandeld. Om te voorkomen dat de asieldiensten bedolven zouden raken onder een massa extra asielverzoeken, slaagde hij er op Europees niveau in om een nooit eerder gebruikte mogelijkheid in te voeren: de Oekraïners hoeven geen procedure te doorlopen, ze krijgen bij registratie automatisch een beschermingsstatuut voor één jaar.
Mahdi lanceerde meteen ook #plekvrij. Dat kreeg een hoop kritiek van collega's uit de Vlaamse regering, maar strategisch gezien was het een slimme zet. Mahdi voorkwam op die manier dat de asieldiensten - zowel het CGVS als Fedasil - dichtslibden met dossiers die sowieso goedgekeurd zouden worden. Het gevolg was dat niet hij en wel de regio's verantwoordelijk werden voor de huisvesting van de Oekraïense vluchtelingen (Mahdi is wettelijk enkel verantwoordelijk voor asielzoekers in procedure). De collega's in de Vlaamse regering moesten nu dus noodgedwongen van begin af aan mee op de kar springen.
Drie maanden later zijn al ruim 47.000 Oekraïense vluchtelingen geregistreerd in ons land. Grote problemen blijven voorlopig uit. Al waarschuwde deze week zowel het VVSG, Rode Kruis Vlaanderen als Orbit vzw dat er een huisvestingsprobleem dreigt.
BEKIJK- Vorige maand sprak VRT NWS met Borys en Pavlo, twee minderjarige vluchtelingen uit Oekraïne. Bekijk hier hun verhaal:
3. Terugkeer: "aanklampend beleid"
"Vrijwillige terugkeer als het kan, gedwongen als het moet." Dat was de slogan die Mahdi gebruikte om zijn lijn op het terugkeerbeleid uit te leggen. Al wie een weigering krijgt op zijn asielverzoek, moet terug naar het land van oorsprong. De terugkeercijfers moeten omhoog. Zo klonk het ook al bij zijn voorgangers.
Maar de terugkeercijfers bleven het laatste decennium min of meer stabiel. Noch in de vrijwillige terugkeer, noch in de gedwongen terugkeer waren er grote schommelingen.
Wie een weigering krijgt, laten terugkeren naar het land van herkomst: het is en blijft één van de moeilijkste facetten van Asiel en Migratie. Het is niet mogelijk om een eerlijke vergelijking te maken van de aantallen onder Mahdi met de jaren ervoor. Door de coronapandemie en de beperkte reismogelijkheden is het beeld namelijk vertekend. Toch blijft ook hier hetzelfde beeld hangen: Mahdi kon de structurele problemen op migratie niet keren. Is dat het volledige verhaal?
Zaadjes
Op verschillende vlakken plantte Mahdi zaadjes die pas na zijn ambtstermijn mogelijk vruchten kunnen afwerpen. Neem het terugkeerbeleid. In elke provincie liet Mahdi zogenoemde "ICAM-bureaus" openen, bureaus voor "Individual Case Management Support". Daar moet men elke asielzoeker die geweigerd wordt "aanklampend" opvolgen.
Concreet neemt een medewerker van Dienst Vreemdelingenzaken samen met de geweigerde asielzoeker het individuele dossier door. Als blijkt dat terugkeer de enige optie is, dan gaat het gesprek over hoe vrijwillige terugkeer kan voor de migrant. Die aanpak is een stuk goedkoper dan gedwongen terugkeer. Of het iets opbrengt, valt nog niet te evalueren.
Ook de aanzet voor de bouw van centra voor gedwongen terugkeer is gemaakt. De federale regering heeft eind maart zo'n 100 miljoen euro uitgetrokken daarvoor. Mahdi kondigde het aan na stevige onderhandelingen en maakte zich sterk dat met de bouw zal gestart worden in 2024.
Hetzelfde kan je zeggen van het langverwachte migratiewetboek. Net zoals zijn voorganger Francken slaagde Mahdi er niet in om een bevattelijk juridisch wetboek voor migratie uit te werken. Er is een nota en een werkgroep, maar de afwerking komt op het bord van Mahdi's opvolger.
Een ander migratiemodel
Moeten we naar een ander migratiemodel? Die vraag duikt regelmatig op. In bijvoorbeeld een "Australisch model", zoals Francken steeds bepleit, zou het voor asielzoekers niet lonen om op eigen houtje naar Europa te vluchten. Ze zouden aan de buitengrenzen van de EU een asielverzoek kunnen indienen en bij goedkeuring veilig naar hier kunnen reizen.
Zo'n systeem zou op Europees niveau geregeld moeten worden. Maar veel verder dan het versterken van de buitengrenzen door nog meer grenswachters en nog meer en hogere muren te bouwen komen ze voorlopig niet. Geen enkel land aan die buitengrenzen lijkt happig op het scenario dat ze als wachtkamer moeten functioneren.
Het voorbije decennium is wel geprobeerd om iets dergelijks op kleine schaal al toe te passen via "hervestigingen". EU-landen beloven dan om een op voorhand zelf vastgelegd aantal vluchtelingen over te laten komen. De VN Vluchtelingenorganisatie UNHCR selecteert hen in vluchtelingenkampen bij conflictregio's.
Mahdi beloofde een heropstart van dat programma. Zijn voorgangers hadden bij opvangproblemen telkens opnieuw het programma stopgezet. Mahdi beloofde 1.500 hervestigingen in 2021, maar dat lukte slechts deels. Uiteindelijk kwamen er vorig jaar 964 mensen voor hervestiging aan in België. Ook hij stopte voor hij zijn belofte had waargemaakt omdat hij niet genoeg opvang vond.
Wie wordt de opvolger van Mahdi
Het blijft tot vandaag een goed bewaard geheim, wie de nieuwe staatssecretaris voor Asiel en Migratie wordt. Zeker is dat het geen cadeau is om het departement nu over te nemen. De problemen zijn groot en nemen nog toe. Snelle oplossingen lijken niet meteen voor handen. Het zal dus wellicht zweten en zwoegen worden en proberen het tij te keren voor de snel naderende verkiezingen van 2024.
