Mysteries ontrafeld: welke sporen liet Vincent van Gogh achter in de Vlaamse Ardennen?
In 1879 bracht Vincent van Gogh een bezoek aan de Vlaamse Ardennen. Maar behalve een brief (waarin de kunstschilder Sint-Maria-Horebeke vermeldt), een mooi familieverhaal en een grote indruk, liet de kunstschilder wellicht niets achter dat gelinkt kan worden aan dat bezoek. "Hij was dan ook maar heel kort in Korsele, hij heeft er niet eens overnacht", weet onderzoeker Lander Deweer. Toch houdt de korte duur van Van Goghs bezoek Deweer niet tegen om er een boek over te schrijven.
Radio2 ontrafelt de hele zomer lang mysteries uit Vlaanderen en Brussel. Met de hulp van luisteraars en experten proberen we antwoorden te geven over geheimzinnige verhalen.
Een paar maanden geleden kwam beeldhouwer Johan Tahon uit Zwalm naar buiten met een nieuw project dat draait rond kunstschilder Vincent van Gogh, want die wandelde in 1879 blijkbaar rond in de Vlaamse Ardennen. "Van Gogh kwam een zekere dominee Pieterszen opzoeken in Korsele, en die man was mogelijk een soort van mentor voor Van Gogh", was de conclusie van Tahon.
De aandacht van VRT Radio2 was gewekt. Een wereldberoemde kunstenaar, die onder meer in Parijs en Londen woonde, heeft ook een klein gehucht als Korsele bezocht. Waarom is daar niet meer over geweten? Hoe lang is hij er geweest? Zou hij er sporen hebben achtergelaten? Of kunnen we de Vlaamse Ardennen misschien herkennen in een van zijn werken?
Geen nieuw nieuws
"Wat ik naar boven heb gebracht, is niet iets wat totaal onbekend was", vertelt Tahon. Op het internet en in de literatuur wordt hier en daar inderdaad de gemeente Horebeke kort vermeld. "Wie het wilde vinden, kon het vinden. Het wonderlijke verhaal was er, maar niemand deed er iets mee." Tot voor kort dan toch, want Tahon besliste dieper te gaan graven.
Hoe botste Johan Tahon op het verhaal?
Tahon vermoedt dat Abraham van der Waeyen Pieterszen, de dominee waarvoor Van Gogh naar de Vlaamse Ardennen kwam, een grote invloed heeft gehad op de jonge kunstenaar. "Ik denk dat hij een soort mentor was voor Vincent. Want die had in die periode net het slechte nieuws gekregen dat hij was afgekeurd als predikant. Hij ging dus wellicht steun zoeken bij Pieterszen."
Dominee Pieterszen was wellicht een soort van mentor voor Van Gogh, zowel op religieus als op artistiek vlak
Sterker nog: volgens Tahon zou het kunnen dat de dominee hem aanspoorde om voor het kunstenaarsschap te gaan. "Want Pieterszen was niet alleen een dominee, hij was ook een kunstenaar. En Vincent schreef in een brief aan zijn broer dat Pieterszen hem om een tekening vroeg. Wie weet zag Pieterszen iets in die tekening en heeft hij Vincent overtuigd om kunstenaar te worden", zegt Tahon.
De brieven van de familie Van Gogh
De brief die Johan Tahon aanhaalt, is een brief die Vincent Van Gogh schreef op 5 augustus 1879, vanuit Cuesmes. De brief is gericht aan zijn broer, Theo, en hij vermeldt dat hij in Sint-Maria-Horebeke is geweest. Wat verder schrijft hij: "Ben onlangs nog op een atelier geweest, namelijk bij dominee Pieterszen, die schildert in den trant van Schelfhout of Hoppenbrouwers, en wel verstand van kunst heeft. Hij vroeg mij om een van mijn schetsen, een mijnwerkerstype."
In de brief vraagt de kunstenaar ook enkele keren aan zijn broer of hij hem binnenkort kan zien. Het is duidelijk dat hij ergens mee zit. Maar of hij Pieterszen daadwerkelijk opzocht voor steun, zoals Tahon vermoedt, is niet zeker. "Al is het meer dan wishful thinking", zegt onderzoeker Lander Deweer, want er zijn nog een paar bronnen die die hypothese voeden. "De ouders van Vincent schreven op hun beurt in een brief aan Theo dat ze blij waren met de aandacht van Pieterszen voor Vincent, die op dat moment op de dool was."
Pieterszen had een groot sociaal hart. Het zou zeker kunnen dat hij zich over Van Gogh ontfermde
Bovendien, stelt Deweer, was Pieterszen een sociaal geëngageerd persoon. "Hij predikte bijvoorbeeld in de gevangenis. En hij had eerder al wezen opgevangen. Het zou dus zeker kunnen dat hij ook Van Gogh onder zijn vleugels heeft genomen. Als een soort van vaderfiguur, want hij was 36 jaar ouder", legt hij uit. "De sociaal bewogen thematiek sijpelde trouwens ook door in de kunstwerken van Pieterszen. Net als bij Van Gogh."
Lander Deweer vertelt wat hij ontdekte tijdens de research voor zijn boek
Uit de briefwisseling van de familie Van Gogh valt ook af te leiden dat Van Gogh in Cuesmes vertrok op vrijdag 1 augustus en in Horebeke aankwam op zondag 3 augustus. Maar op zondagavond was hij alweer in Brussel. "Er waren geruchten in het dorp dat Vincent zou overnacht hebben in de pastorie, waar nu ook de huidige dominee met zijn gezin woont. Maar de brieven spreken dat tegen. Vincent is onmiddellijk doorgereisd naar Brussel, wellicht met de trein, nadat hij te horen kreeg dat dominee Pieterszen daar was", vertelt Deweer.
De verloren werken van Van Gogh
Via de hulp van de VRT Radio2-luisteraars komen we terecht bij Hilda Van Mulders. Als kind hoorde Van Mulders het pakkende verhaal dat Van Gogh nog regelmatig bij haar grootouders kwam aankloppen, op momenten dat het wat minder met hem ging. Van Gogh kende haar grootvader, Pieter Chrispeels, nog vanop een evangelische school in Brussel.
In de ogen van mijn grootouders was Vincent een landloper, dus gooiden ze zijn kunstwerken weg
"Op een regenachtige dag stond Van Gogh volledig uitgehongerd en uitgeput voor de deur. Mijn grootouders vingen hem op, hij mocht er een tijdje logeren en op krachten komen. En dat heeft zich nog een paar keer herhaald", vertelt Van Mulders. Hij zou ook heel wat schetsen gemaakt hebben wanneer hij daar verbleef. "Maar die zijn helaas in de vuilbak beland. Mijn grootouders zagen Van Gogh als een landloper en realiseerden zich niet dat de tekeningen en de schilderijen waardevol konden zijn", lacht ze.
Het familieverhaal van Hilda Van Mulders
Van Mulders ging er altijd al van uit dat het verhaal zich afspeelde in Horebeke, omdat haar grootvader daar dominee is geweest, maar dat blijkt niet te kloppen. "Het verhaal klopt wel, alleen speelde het zich af in Brussel. In de periode dat Van Gogh daar was, zocht hij verschillende oude kennissen op", weet Lander Deweer.
Geen sporen nagelaten
Het ziet ernaar uit dat Vincent Van Gogh geen sporen heeft nagelaten tijdens zijn passage in de Vlaamse Ardennen. "Anders hadden we daar wel van geweten", veronderstelt Jozefien Blommaert, museummedewerker van het Protestants Museum "De Geuzenhoek" in Horebeke. "Het enige tastbare dat hier nog staat en dat gelinkt is aan hem, is de grafsteen van dominee Pieterszen. Tijdens rondleidingen vertel ik daar altijd wel kort over Van Gogh zijn passage", zegt ze.
Ik denk niet dat je de Vlaamse Ardennen kan herkennen in het werk van Van Gogh
Wat weet Van Gogh-expert Ron Dirven over de passage in Horebeke?
Blommaerts mening wordt gedeeld door Ron Dirven. Hij is conservator van het Van GoghHuis in Zundert (het geboortedorp van de kunstenaar, in Nederland). Hij verrichte al heel wat studie naar het leven en de werken van Van Gogh. "Die brief aan zijn broer Theo is wellicht het enige bewijs dat Vincent in Horebeke is geweest," stelt hij, "en ik vrees dat er ook in zijn werken geen link te vinden is met de Vlaamse Ardennen."
De passage van Vincent in Horebeke was dan ook maar van korte duur, benadrukt Dirven. "Het is maar 1 kleine gebeurtenis, 1 wandeltocht, die een beetje verloren is gegaan in het grotere verhaal van Van Gogh", legt hij uit. "Al is het mooi van Johan Tahon dat hij er nu opnieuw de aandacht op vestigt. Tahon is op dit moment ook 2 kunstwerken aan het maken. 1 daarvan komt naar hier, aan het Van GoghHuis, en het ander blijft in de Vlaamse Ardennen."
Lokale initiatieven
Van Gogh liet dus geen sporen achter, maar wel een grote indruk. Johan Tahon maakt een kunstwerk, Lander Deweer schrijft een boek, maar dat is lang niet het enige. Ook het protestants museum denkt eraan op de kar te springen. "We willen een tijdelijke tentoonstelling openen, die zich vooral toespitst op Pieterszen en zijn rol als dominee. Maar daar hoort dus ook het bezoek van Van Gogh bij", vertelt Blommaert.
Ten slotte is Erfgoed Vlaamse Ardennen een project gestart. "Het project heet "Vuur in mij", want Van Gogh verwees soms naar zijn innerlijke vuur dat zuurstof nodig had. En hij is in 1879 die zuurstof komen opzoeken bij Pieterszen", legt Lien Urmel uit. Het project draait met andere woorden rond mentorschap.
We treden letterlijk in Van Gogh zijn voetsporen: we doen zijn wandeltocht van Cuesmes naar Horebeke
Op dit moment is Urmel met een team dezelfde voettocht als Van Gogh aan het uitproberen. "We wandelen van Cuesmes naar Horebeke, op ongeveer 3 dagen tijd. We willen weten hoe hij zich voelde tijdens die tocht en welke landschappen je onderweg ziet", legt ze uit.
"Het zou kunnen dat het een soort van toeristische attractie wordt, een nieuwe pelgrimsroute. Maar we doen dit vooral om te kijken of onze partners ermee aan de slag kunnen. Want die werken rond jongeren en geestelijke gezondheid. Zij kunnen met deze wandeling misschien ook het innerlijke vuur aanwakkeren."
