Kan China zomaar militaire oefeningen organiseren op zee en in de lucht?

Het bezoek van Nancy Pelosi aan Taiwan van afgelopen dinsdag deed wereldwijd heel wat stof opwaaien. Het was op zijn minst gezegd een gedurfde zet, want zowel VS-president Joe Biden als de Chinezen bleken geen fan van het plan. China reageerde woedend op het bezoek en beschouwde het als "inmenging in binnenlandse aangelegenheden". Het gevolg van het bezoek: een dagenlang spierballenvertoon van de Chinezen door het houden van militaire oefeningen rond het eiland.

Gisteren werden zo'n 10 Taiwanese en Chinese schepen gemeld in de buurt van de middellijn in de Straat van Taiwan, één van de belangrijkste zeestraten ter wereld tussen het Chinese en het Taiwanese vasteland. De melding komt er na een hele resem van inbreuken, waarbij Chinese schepen en oorlogsvliegtuigen de middellijn in de Straat van Taiwan en de ADIZ (Air Defence Identification Zone of luchtverdedigingszone) overschreden zouden hebben. Maar wat zijn deze 'imaginaire zones' en waar komen ze vandaan?

Een Air Defence Identification Zone of luchtverdedigingszone bestaat uit het luchtruim van een land én een extra deel dat zich ver uitstrekt over land en water. Een land probeert in dat deel van de lucht burgervliegtuigen te identificeren, lokaliseren en vooral controleren. Een land doet dat om de nationale veiligheid te kunnen garanderen. Een ADIZ kan unilateraal afgekondigd worden en overschrijdt ruim de grenzen van een land, zodat men op tijd kan reageren bij gevaar.

Doordat het verklaren van een luchtverdedigingszone unilateraal gebeurt, wordt een ADIZ ook niet erkend door internationale organisaties en komt ze ook niet voor in internationale verdragen.

Niet alle landen hebben een luchtverdedigingszone. Momenteel hebben twintig landen zo'n zone, waaronder de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Rusland, Noord-Korea, Canada, etc. Ook China en Taiwan hebben een luchtverdedigingszone. De ADIZ in Taiwan werd door de Verenigde Staten ingesteld kort na het einde van de Tweede Wereldoorlog. De zone bekleedt grote delen van de Straat van Taiwan en de Zuid-Chinese Zee. Zelfs enkele Chinese provincies, Fujian, Zheijiang en Jiangxi, vallen onder de ADIZ van Taiwan.

Hoewel de luchtverdedigingszone in theorie dus enkele Chinese provincies omvat, worden veel vluchten in dat gebied door Taiwan niet beschouwd als inbreuken op de luchtverdedigingszone. In de praktijk beschouwt men de middellijn van de Straat van Taiwan wel als grens van de Air Defence Identification Zone, maar ook daar lijken de Chinezen zich niet veel van aan te trekken. Het afgelopen jaar hebben de Taiwanese autoriteiten 969 inbreuken door Chinese oorlogsvliegtuigen vastgesteld. Ongeveer 9 procent van het jaarlijkse defensiebudget van Taiwan wordt besteed aan de antwoorden op die inbreuken.

Ook de luchtverdedigingszone van China bekleedt grote delen van de Straat van Taiwan. Net als de ADIZ van Taiwan, beschouwen de Chinezen de middellijn in de Straat van Taiwan als de informele grens tussen de twee zones. Tot daar weinig problemen...

Een andere luchtverdedigingszone die door China in 2013 geïntroduceerd werd, heeft de gemoederen wel beroerd. In november dat jaar kondigden de Chinezen plots een nieuwe Air Defence Identification Zone aan: ééntje die het grootste deel van de Oost-Chinese Zee bekleedde. Bovendien omvatte de nieuwe luchtverdedigingszone de door de Japanners gecontroleerde Senkaku-eilanden en de Zuid-Koreaanse Socotra-rots. Ook overlapte de ADIZ met grote delen van de Japanse, Koreaanse en Taiwanese ADIZ. 

Hoewel de luchtverdedigingszones internationaal niet erkend worden, veroorzaakte de nieuwe Chinese zone toch heel wat internationale ophef. Vooral de Japanners reageerden woest op de actie van de Chinezen. De toenmalige premier van Japan Shinzo Abe sprak van "een inbreuk op de vrijheid van het vliegverkeer in het internationale luchtruim". Tokio bracht de zaak op bij de Internationale Burgerluchtvaartorganisatie van de Verenigde Naties, maar uiteindelijk is de kwestie mettertijd naar de achtergrond verdwenen. 

Militaire oefeningen op zee zijn niet uitzonderlijk. Militaire oefeningen in de Straat van Taiwan zijn dat wel. Volgens Marta Hermez, docent internationaal recht aan de Universiteit van Tilburg, is de kans op een gewapend conflict echter klein. "Ik denk niet dat de situatie snel zal escaleren. Op dit moment is een oorlog voor China niet in zijn belang. Een invasie zou China erg veel geld kosten, geld waarvan de Chinese overheid niet weet of ze het wel kan investeren. Met de verkiezingen in het vooruitzicht, is een oorlog ook voor Chinees president Xi Jinping niet ideaal."

Ondanks de grote investeringen door de Chinese overheid in het leger, is het Amerikaanse leger nog steeds veel groter. De Chinezen weten dus niet of ze met een invasie van Taiwan wel een open oorlog met de Verenigde Staten willen riskeren. "Bovendien zijn er ook nog heel wat interne aangelegenheden waar de Chinezen mee af willen rekenen", gaat Hermez verder. "Het is nu echt niet het ideale moment voor een oorlog."

Juridisch gezien zijn militaire zeeoefeningen erg complex. In het internationaal zeerechtverdrag staat niks dat militaire oefeningen op zee verbiedt, maar ook niks dat het toelaat. Technisch gezien worden militaire zeeoefeningen dus toegelaten, zelfs in een EEZ (exclusief economische zone). Wel zijn er andere factoren waar de Chinezen rekening mee dienen te houden: het recht op vrijheid van scheepvaart. "De Straat van Taiwan is een drukbevaren scheepsroute. Staten genieten er van de vrijheid op scheepvaart. Wanneer de Chinezen door militaire oefeningen die vrijheid in het gedrang brengen, schenden ze het internationaal recht wel." Zolang dat niet gebeurt, doen de Chinezen eigenlijk niets verkeerd.

Toch komt bij de hele kwestie ook een andere complexiteit kijken. Volgens China doen ze met hun militaire oefeningen niks verkeerd. Het Chinees ministerie van Buitenlandse Zaken ziet Taiwan nog steeds als een deel van China, als een afvallige provincie. Het houden van "gewone militaire oefeningen" moet volgens hen gewoon mogelijk zijn "in eigen wateren". Taiwan is het daar niet mee eens. Zij zien de zeegrens wél als een feitelijke grens die niet overschreden mag worden. 

In se hebben de Chinezen gelijk. Je kan je immers de vraag stellen of Taiwan wel een soevereine staat is. Doordat Taiwan ook slechts door een tiental staten erkend wordt, houdt het internationaal zeerecht dus ook geen rekening met het eiland. Daardoor heeft Taiwan geen territoriale wateren en vinden de oefeningen theoretisch gezien dus plaats in Chinese wateren. 

De middellijn die de Straat van Taiwan horizontaal in tweeën deelt, is een andere 'imaginaire' scheidingslijn die zowel voor luchtverkeer als vaarverkeer geldt. Het is een onofficiële lijn, maar werd ooit wel heel nauwgezet nageleefd. De lijn kwam tot stand tijdens de Koude Oorlog en was een manier om de twee kampen uit elkaar te houden en de kans op confrontaties te verminderen. 

De Straat van Taiwan is erg smal. Op haar smalste punt is de zeestraat slechts 130 kilometer breed. Het overschrijden van die middellijn ligt dus erg gevoelig en kan bovendien het risico op militaire ongevallen vergroten. De afgelopen week werden steeds meer inbreuken op de middellijn waargenomen: 44 Chinese oorlogsvliegtuigen zouden de zeegrens overschreden hebben.