Nu zijn een groen gazon of een vol zwembadje ook al ‘verdacht’: is dat terechtwijzen ergens goed voor?

“Jouw gazon ziet er verdacht frisgroen uit.” Het is een zinnetje dat tegenwoordig de pret kan bederven in voorheen gezellige tuinen. Niet alleen wie vaak goedkoop vliegt, hamburgers eet, met de bedrijfswagen rijdt of pakjes laat bezorgen, maar ook wie water verspilt bij droogte of de airco aanzet bij hitte kan vandaag op zwaaiende vingertjes en het ongure duo ‘schuld en schaamte’ rekenen.

Er zijn dan ook mensen gesignaleerd die geliefde planten stiekem, bijvoorbeeld ’s avonds laat, water geven. Of die de kinderen in hun plastic zwembad laten spelen in de garage, zodat de buren die ‘schandelijke verspilling’ niet zien.

Omdat er een energieprobleem is, is kachelschaamte nu ook een ding. Denk je aan een pelletkachel voor deze winter, dan riskeer je minstens puntjes van kritiek.

Jaren vijftig

Schaamte was er natuurlijk altijd al, vraag maar aan Adam en Eva. Maar in onze contreien associëren we het met een ver religieus verleden. Wie in de jaren vijftig niet naar de mis ging, ongetrouwd, ontrouw of holebi was, moest zich schamen. Vandaag lijken we schaamte uit te lachen. Privé-ontboezemingen doen velen digitaal en plein public. Op de autostrade zie je dieselvreters met stickers waarop staat ‘Fuck Greta Thunberg’.

Maar schaamte is helemaal niet weg. Twitteraccounts zoals @CelebJets nagelen beroemdheden die de privéjet nemen aan de schandpaal en onze taal, die altijd onze ziel weerspiegelt, barst van de schaamte. Wie iemand mollig vindt doet aan fatshaming. In de elektronische Dikke Van Dale staan onder meer barbecueschaamte, doucheschaamte, vleesschaamte en aircoschaamte. In 2020 koos het genootschap Onze Taal het achtervoegsel ‘-schaamte’ als woord van het jaar.

“Er zijn wel verschillen met vroeger”, zegt Marc Davidson, hoogleraar duurzaamheids- en milieufilosofie (Radboud Universiteit). “Toen leidde net afwijken van de norm tot schaamte. Nu is het omgekeerd. De norm is vlees eten, sproeien, autorijden. Enkelen wijken daarvan af omdat het moreel niet houdbaar is en veroorzaken zo schaamte over de norm. Het zijn vooral jongeren die dat tegenover oudere generaties doen. Voorheen was dat omgekeerd.”

Ook betekenen nieuwe schaamtetermen niet per se dat iedereen zich meer schaamt. “Net mensen die hun gedrag niet willen veranderen hanteren die woorden makkelijk. ‘Praat ons geen vliegschaamte aan’, hoor je dan”, zegt Davidson.

Anders dan schuldgevoel

Toch bewijst het moderne schaamtejargon volgens sociaal psycholoog Alain Van Hiel (UGent) globaal gezien wel dat er schaamte is. “Mochten er geen mensen zijn die zich schamen omdat ze veel vliegen of sproeien zouden die woorden niet bestaan”, zegt hij.

Maar ‘werkt’ het ook? Leidt sproeischaamte tot minder sproeien?

“Daar ben ik redelijk optimistisch over”, zegt Van Hiel. “Want schaamte is intern gemotiveerd. Bij schuldgevoel is dat anders. Dat gaat over gedrag waar je afstand van kunt nemen. Schaamte zit dieper, is deel van je zelfbeeld. Daarom denk ik dat wie zich nu schaamt over dat flink besproeide gazon dat zal blijven doen en dus ook volgend jaar minder zal sproeien.”

Schaamte kan evenwel ook contraproductief zijn. Wanneer we in onze eigen ogen iets fout doen en we hebben de mogelijkheid er iets aan te veranderen, dan doen we dat vaak. Maar wanneer dat niet kan, bijvoorbeeld omdat je geen geld hebt voor een warmtepomp, hebben we de neiging om ons af te keren van kritiek, zo toont onderzoek van hoofddocent sociaal gedrag Ilona de Hooge (Universiteit Wageningen). Dat is ook zo wanneer alleen anderen vinden dat je fout bezig bent en jij dat zelf niet zo aanvoelt.

Anderen schaamte aanpraten is dus zeker geen goed idee. “Zelf het goede voorbeeld geven of open vragen stellen werkt beter”, zegt Davidson. “Maar het is lastig, want mensen voelen zich soms al op de vingers getikt zonder dat je je mond opendoet. Dat merken mijn studenten die ik als experiment een weekje vegan laat eten.”

Deel van het systeem

Ook voor klimaatjournalist Jelmer Mommers (De Correspondent) is het een complexe kwestie. “Het is nu bon ton om te zeggen ‘Weg met al die schaamte! Dat beleid en bedrijven eerst maar eens het systeem veranderen’”, stelt hij. “Het klopt dat zij de grootste impact hebben. Maar wij zijn deel van het systeem. Hoe meer mensen zich schamen over goedkoop en veel vliegen, hoe meer mensen hun gedrag aanpassen en elkaar besmetten en hoe meer draagvlak er komt voor ander beleid.”

Maar het is wel een netelige kwestie omdat schaamte bij wie niet veel kan doen of zich niet aangesproken voelt dus contraproductief is en leidt tot verzet en afhaken. “Daarom zouden specifiek die mensen met de meeste kennis en de meeste middelen die het minste doen de meeste schaamte moeten voelen. Dan kan het een motor tot verandering zijn”, zegt Mommers. Hoe je dat kan bereiken, is een raadsel.

Mommers en Davidson hopen dan ook dat ecoschaamte een tijdelijk fenomeen is. “Politici durven nog niet door te duwen en dat kan nog lang duren, maar sterk beleid verlost ons van schaamte”, zegt Mommers. “Als SUV’s in de stad verboden zijn, hoef je niet door al die emoties, van verlangen tot schuld en schaamte. Als de buurman niet mag sproeien, hoef je je niet te schamen wanneer jij het wel doet. Dan mag en kan het gewoon niet.”