Direct naar artikelinhoud
AnalyseBrazilië

‘Bolsonaro kan winnen. Het is bizar’: rechts Brazilië blijkt springlevend

‘Bolsonaro kan winnen. Het is bizar’: rechts Brazilië blijkt springlevend
Beeld DM

De Braziliaanse verkiezingsstrijd is verre van beslecht. De linkse ex-president Lula da Silva (76) pakte zondag zoals verwacht de koppositie, maar de radicaal-rechtse president Jair Bolsonaro (67) presteerde beter dan peilingen hadden voorspeld en volgt hem op de hielen. Op 30 oktober volgt de beslissende ronde.

Uiterst ontspannen staat president Bolsonaro zondagavond de pers te woord in hoofdstad Brasilia. Op zijn gezicht staat de uitdrukking van een man die weliswaar niet de meeste stemmen haalde, maar wel zijn gelijk. “We hebben vandaag de leugens verslagen.” Peilingen voorspelden een gapend gat van zo’n 15 procentpunt tussen hem en zijn linkse uitdager Lula. Het bleek een gaatje van 5 procentpunt, niet onmogelijk om nog dicht te rijden. Lula bleef met 48,4 procent van de stemmen net steken voor de finish, Bolsonaro naderde hem tot 43,2 procent.

De zittende president boekte de morele overwinning. Hij toonde zondag aan wat geen enkele opiniepeiling wist te registreren: rechts Brazilië is springlevend. Dat blijkt niet alleen uit de 51 miljoen stemmen die de voormalige legerkapitein behaalde, maar vooral ook uit de goede resultaten die rechts boekte in gelijktijdige verkiezingen voor het parlement en de deelstaatbesturen. Tal van conservatieve ministers uit zijn regering wonnen zetels en gouverneursposten.

Jair Bolsonaro blijft veel kiezers verleiden met de conservatieve drie-eenheid: God, familie en vaderland.Beeld AFP

Zijn voormalige zorgminister Eduardo Pazuello die een rampzalig covidbeleid voerde, zijn voormalige justitieminister en onderzoeksrechter Sergio Moro die in 2017 Lula veroordeelde voor corruptie, zijn vice-president en generaal b.d. Hamilton Mourão, zijn omstreden zoon Eduardo; ze worden allemaal parlementariër. Als Lula in tweede instantie wint, treft hij een rechtser parlement dan dat waar Bolsonaro de afgelopen jaren zaken mee moest doen.

Sterfelijke god

De tweede ronde zal draaien om circa 10 miljoen stemmen die dit keer naar enkele centrumkandidaten gingen. Bolsonaro maakt op 30 oktober nog kans en zijn bolsonarisme boekte alvast een klinkende overwinning. Dat besef hakt er zondagavond hard in bij enkele duizenden Lula-aanhangers op de brede Avenida Paulista in het hart van miljoenenstad São Paulo. De 28-jarige publicist Raquel Barbosa staat ontredderd tussen de menigte, biertje in de ene hand, sigaret in de andere. “Bolsonaro kan winnen”, constateert ze. “Het is bizar.”

Kussende Lula-aanhangers in São Paulo, blij met de voorsprong die hun leider heeft.Beeld Nicola Zolin

Op haar blonde haren draagt ze een rood petje met de woorden ‘Make Lula president again.’ Haar held was het twee keer eerder, van 2003 tot 2010. Zijn populariteit steeg destijds tot ongekende hoogte dankzij een florerende economie en sociale programma’s die met succes honger en armoede bestreden. Luiz Inácio Lula da Silva is sindsdien simpelweg Lula. Toch bleek de politieke god sterfelijk. Onder zijn opvolger Dilma Rousseff stortte zijn arbeiderspartij PT in elkaar onder het gewicht van het grootste corruptieschandaal uit de Braziliaanse geschiedenis.

In 2017 werd ook Lula veroordeeld in een omstreden proces. Tijdens verkiezingen het jaar erop zat hij in de gevangenis en verzilverde Bolsonaro de PT-haat. Begin 2021 vernietigde het hooggerechtshof Lula’s corruptieveroordeling en plots keerde hij terug in de politieke arena. Onmiddellijk gold hij in de peilingen als de grote favoriet. Maar het resultaat van zondag toont niet alleen dat Bolsonaro taaier is dan vermoed, maar ook dat Lula kwetsbaarder is dan verwacht. Hij is voor velen niet meer de redder die hij twintig jaar geleden was.

Bovendien bleek dat miljoenen Brazilianen helemaal niet willen worden gered van Bolsonaro. Ook niet na de wilde rit van de afgelopen vier jaar waarin de horkerige president ruziede met vriend en vijand, zich verzette tegen coronamaatregelen, treuzelde met de aanschaf van vaccins, de Amazone tot wingewest uitriep, zijn regering vulde met militairen en conservatieve christenen, wapenwetten versoepelde en verbaal keer op keer inhakte op de instituties die de jonge Braziliaanse democratie stutten: het hooggerechtshof en het electoraal hof. Toch blijft hij verleiden met die conservatieve drie-eenheid: God, familie en vaderland.

De verkiezingsuitslag na het tellen van 95,56 procent van de stemmen in de officiële app.Beeld Nicola Zolin

En dus gaat Brazilië nog een extreem gespannen maand tegemoet in uiterst gepolariseerde verkiezingen. Lula-aanhanger Barbosa ging met lood in de schoenen naar de stembus, vertelt ze, vrezend voor repercussies van Bolsonaro’s meest extreme aanhangers. “Ik huil al dagenlang van angst.” Haar vrees is niet ongegrond, de president bezigt al jarenlang knetterende oorlogstaal en in recente maanden doodden drie aanhangers drie Lula-volgers. De vraag is wat nog kan volgen in de laatste drie maanden van zijn eerste termijn.

Trump-script

Feit is dat Bolsonaro, met het Trump-script in de hand, alles in stelling heeft gebracht voor een explosieve ontknoping. Al ruim een jaar ondermijnt hij het vertrouwen in het elektronische stemsysteem waarmee Brazilië sinds een kwarteeuw zijn politici kiest. Zijn verlies zou enkel fraude kunnen betekenen, stelde hij meermaals. “De gekte van Trump zit in het hoofd van Bolsonaro”, zei oud-mensenrechtenminister Paulo Vannuchi zaterdag bij een campagne-evenement van zijn voormalige baas. “Niemand weet of Bolsonaro winst van Lula zal respecteren of zijn aanhangers zal oproepen tot geweld.”

Vandaar dat ook de zwarte Vinicius Marques (23) zondag zijn vrienden aanraadde om een trui aan te trekken over hun Lula-shirts. “Ja, we zijn bang”, zegt hij. “En jij moet als journalist ook oppassen.” Ook Marques hoopte op groot feest op de Avenida Paulista, maar moet genoegen nemen met een magere peptalk van de koploper die het desondanks verloor van de verwachtingen. “Ik won nooit een verkiezing in de eerste ronde”, sust Lula de menigte, zijn hese stem raspend door de speakers. “Het lijkt erop dat het lot mij nog wat meer wil laten werken.”

Op de door de PT-campagne gereserveerde Paulista-boulevard laten Bolsonaro-aanhangers zich deze avond niet zien. Toch staan op een straathoek twee broers die wel blij zijn met de uitslag. Gabriel (21) en Saulo Hotter (27) verkopen Lula- en Bolsonaro-vlaggen. Ze kunnen hun handeltje nog een maand voortzetten. Zelf hebben de ‘anarcho-kapitalisten’ geen voorkeur, maar hun klandizie in deze wijk van São Paulo overduidelijk wel. Op een krijtbord houden ze hun verkoopstatistieken bij. Ook de jonge broers faalden faliekant als opinieonderzoekers, tot nog toe verkochten ze 221 Bolsonaro-vlaggen en 842 Lula-doeken.

Gespannen gezichten van aanhangers van Lula op de Avenida Paulista in São Paulo.Beeld Nicola Zolin
Aanhangers van Lula met een poster van hun leider op straat in São Paulo.Beeld Nicola Zolin