Pro-Kremlin-analist Victor Olevitsj: ‘De referenda gaan om geopolitiek, niet om democratische procedures’

Victor Olevitsj is een graag geziene gast bij talkshows op de Russische staatstelevisie. De 44-jarige politicoloog verschijnt met regelmaat als expert in panels van praatprogramma’s waar hij duiding geeft over de laatste politieke ontwikkelingen. Meer dan eens wordt hij daarbij geflankeerd door collega-opiniemakers die volgens critici in het Westen tot de zogeheten ‘haviken’ van het Kremlin behoren, personen die het ongefilterde Russische perspectief op de wereld vanuit de Moskouse tv-studio’s belichten.

Meestal verlopen de discussies volgens een vast stramien, waarbij de strekking is dat iedereen in de wereld tegen Rusland is. Kritiek op de eigen politieke leiding is er vrijwel nooit en sinds het begin van de ‘speciale militaire operatie’ in Oekraïne opperen de aanwezigen met enige regelmaat om een, al dan niet nucleaire, bommenregen op Londen, Parijs of Berlijn te laten neerdalen.

Toch kwam het precies twee weken geleden op staatszender NTV tot een bijna oprechte discussie toen de tactiek van het Russische leger ter sprake kwam. Aanleiding daarvoor was het grootschalige en succesvolle tegenoffensief dat de Oekraïense strijdkrachten lanceerden in en rondom de noordoostelijke regio Charkiv, waardoor het Russische leger zich in allerijl terug moest trekken. Al hield het Kremlin het op een strategische ‘hergroepering’.

Het ontlokte Olevitsj de uitspraak dat “er wordt gezegd dat alles volgens plan verloopt. Gelooft iemand echt dat we zes maanden geleden gepland hebben om te vertrekken uit (de Oekraïense stad, red.) Balaklija en een tegenoffensief bij Charkiv af te slaan?” Inmiddels heeft president Poetin een gedeeltelijke mobilisatie afgekondigd en werden er de afgelopen dagen in vier door Rusland gedeeltelijk bezette Oekraïense gebieden zogenaamde referenda georganiseerd om het tij te keren.

Wat vindt u van het besluit om over te gaan tot een gedeeltelijke mobilisatie?

“Het was de afgelopen weken en zelfs maanden overduidelijk dat dit eraan zat te komen. Het aantal troepen dat Rusland in en rondom Oekraïne heeft verzameld, is simpelweg niet genoeg om de ambitieuze doelen te bereiken die president Poetin aan het begin van de speciale militaire operatie formuleerde. Om die doelen te bereiken, zijn er meer troepen nodig en daarom is er nu begrijpelijk besloten tot de gedeeltelijke mobilisatie.”

Welke doelstellingen bedoelt u precies?

“Aan het begin van de speciale militaire operatie schetste de president drie duidelijke doelen. De eerste was de bescherming van de bevolking van de regio’s Loegansk, Donetsk en het zuidoosten van Oekraïne. Daarnaast noemde hij destijds als tweede de demilitarisering en als derde de denazificering van Oekraïne. Demilitarisering houdt in dat het de Oekraïense strijdkrachten onmogelijk moet worden gemaakt om een directe en effectieve dreiging voor Rusland te vormen. En denazificering behelst in feite niets meer dan een machtswisseling in Kiev.”

Het gaat niet zo lekker met die doelen…

“Nee, dat klopt, die zijn alle drie nog niet bereikt. Zowel Donetsk als Loegansk wordt nog steeds zwaar gebombardeerd door het Oekraïense leger en daarbij neemt het ook burgerdoelen onder vuur. Het Russische leger heeft daardoor momenteel maar zestig procent van de regio Donetsk in handen. Ook de demilitarisering van Oekraïne loopt niet volgens plan. De Oekraïense strijdkrachten zijn nog nagenoeg helemaal intact, de commandostructuur werkt effectief en Kiev ontvangt massaal wapens uit het Westen. En wat betreft de machtswisseling: die heeft niet plaatsgevonden en dat doel lijkt in de nabije toekomst ook niet haalbaar, omdat de Oekraïners Kiev effectief hebben kunnen verdedigen en beveiligen.”

Is de gedeeltelijke mobilisatie een teken van zwakte van Poetin, een uiterste noodgreep om het tij te keren?

“Mobilisatie was geen onderdeel van de initiële plannen. Maar inmiddels heeft het leger zich op diverse plekken terug moeten trekken. Door dat soort tegenslagen moesten de plannen worden herzien en het dwong de militaire en politieke leiding moeilijke keuzes te maken, waaronder nu dit besluit tot mobilisatie. De Russische strijdkrachten hebben meer manschappen ter plekke nodig om terreinwinst te boeken en om de omstandigheden te creëren voor een gunstigere onderhandelingspositie voor Rusland.”

Er zijn voor Russische begrippen aardig wat protesten tegen de mobilisatie. Snapt u dat mensen in deze oorlog niet willen vechten?

“Er zijn altijd mensen die een mobilisatie of dienstplicht proberen te ontlopen. Ook mensen die het land verlaten of demonstreren tegen een mobilisatie, dat is niet uniek voor Rusland, het gebeurt over de hele wereld. Dat mensen bang zijn om naar het front te gaan, is begrijpelijk. Ze willen zichzelf niet in gevaar brengen. Maar de protesten zijn niet significant in omvang. Er wonen meer dan 140 miljoen mensen in Rusland en het ging om enkele duizenden demonstranten.”

Zijn die demonstraties niet relatief kleinschalig omdat veel Russen als de dood zijn voor het keiharde optreden van de autoriteiten?

“In tijden van oorlog wordt het politieke leiderschap in alle landen, ook in het Westen, over het algemeen een stuk autoritairder. Kijk maar naar wat Roosevelt en Churchill deden tijdens de Tweede Wereldoorlog, ook in die landen verdwenen destijds bepaalde vrijheden. Dat gebeurt ook in Oekraïne. De regering-Zelensky heeft sinds het conflict bijvoorbeeld meerdere stappen genomen om de vrijheid van meningsuiting te onderdrukken.”

Maar de Russische autoriteiten onderdrukten ook vóór de oorlog al elke vorm van oppositie. Dat had niets met oorlogstijd te maken.

“Als het over repressieve maatregelen gaat, dan gaat het altijd alleen maar over Rusland. In het Westen kijkt niemand naar soortgelijke onderdrukkende acties die de regering in Oekraïne neemt. De reden daarachter ligt voor de hand: Oekraïne is een bondgenoot van het Westen. Daarom is er weinig kritiek uit Washington of Brussel op bijvoorbeeld de beperking van de vrijheid van meningsuiting in Oekraïne.

“Sowieso moeten leiders in het Westen zichzelf eens achter de oren krabben als ze de moraalridder uithangen als het over autocratie gaat. Toen er in februari 2014 een coup plaatsvond in Kiev om (de toenmalige, pro-Russische, red.) president Viktor Janoekovtisj van de troon te stoten, protesteerde geen enkele westerse regering daartegen, terwijl ze hem daarvoor wel allemaal als de legitieme leider van Oekraïne erkenden.”

Misschien omdat de regeringen in het Westen dat niet als een coup zagen, maar als een revolutie om een leider af te zetten waar de bevolking niets meer van wilde weten.

“Een gedwongen machtswisseling waarbij de leider moet vluchten vanwege fysiek gevaar waarna er vervolgens een niet-verkozen interim-president wordt geïnstalleerd, is niets minder dan een coup d’état. Waarom steunde het Westen dat? Omdat de regering die daarna in Kiev aan de macht kwam pro-westers was. Dat ging over geopolitiek en helaas is het Oekraïense volk het slachtoffer van het geopolitieke spel dat zich tussen Rusland en het Westen afspeelt.”

Gelooft u werkelijk dat de regering in Kiev een naziregime is?

“Als westerse landen de Oekraïense regering steunen, lijken ze niet te willen erkennen dat de rechts-radicale ideologie in zwang is onder veel hoge Oekraïense regeringsfunctionarissen. Het motto slava ukraini [glorie aan Oekraïne, red.] dat de Oekraïense regering en strijdkrachten gebruiken, was bijvoorbeeld de leus van de Oekraïense militaire milities die collaboreerden met de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog.”

Het probleem met dit soort theorieën is dat ze zich in het domein van de complotten bevinden. Zo hebben diverse functionarissen in Rusland president Zelensky een nazi genoemd, terwijl hij een Joodse achtergrond heeft. Dat is toch ridicuul?

“Het gebruik van die term is eufemistisch bedoeld. ‘Denazificering’ is een eufemisme voor een machtswisseling in Kiev. Het klopt dat meneer Zelensky van Joodse afkomst is, en dat hij zelf geen nazi is in de klassieke zin van het woord. Maar hij weet heel goed wat voor militaire formaties er meevechten in het Oekraïense leger en dat een behoorlijk aantal leden van die formaties neonazi’s zijn, zoals strijders in het Azov-bataljon.”

De ‘speciale militaire operatie’ begon onder meer om de zogenoemde etnische Russen in Oost-Oekraïne te beschermen. Hoe is het mogelijk om hen te beschermen als je hun thuis binnenvalt en hun huizen aan puin schiet? Dat voedt toch juist de weerstand?

“Sommigen jaag je daarmee inderdaad tegen je in het harnas. Daarom hebben velen van hen Oekraïne inmiddels ook verlaten, maar er zijn genoeg mensen in Oekraïne die nu onder Russisch gezag leven en dat prima vinden. Zij zullen binnenkort Russisch staatsburger zijn nadat de referenda zijn afgerond. Maar vanzelfsprekend voeden gewapende conflicten gevoelens van haat aan beide zijden. Tegelijkertijd hebben mensen de tijd om zich aan te passen aan de nieuwe omstandigheden en nieuwe politieke realiteit zodra het conflict eindigt.”

Hoe kijkt u tegen die zogenaamde referenda aan?

“De tegenslagen die het Russische leger heeft geleden in met name de Charkiv-regio, hebben een gevoel van ongemak veroorzaakt onder de inwoners van de andere vier gebieden die gedeeltelijk onder Russische controle staan. Moskou wil de mensen daar nu tonen dat ze niet aan hun lot worden overgelaten. Het doel is om het vertrouwen van de mensen in die gebieden te versterken. Daarnaast is de maatregel bedoeld om de toekomstige onderhandelingspositie te versterken met het Westen. Moskou zegt door het organiseren van deze referenda dat het niet verder gaat terugtrekken.”

Die referenda zijn toch één grote schijnvertoning?

“We moeten de referenda meer zien als een juridische stap die gezet moet worden. De Russische wet schrijft voor dat er eerst een referendum georganiseerd moet worden voordat een nieuw gebied zich bij de federatie kan aansluiten. De vraag of deze referenda min of meer democratisch zijn, is dus secundair. Het is bovenal een geopolitiek besluit en draait dus niet per se om de democratische procedures.”

Waarom in dat geval niet gewoon toegeven dat het een illegale annexatie is?

“Als democratische procedures er voor het Westen niet toe doen als het een illegale, onwettige coup steunt in Oekraïne in 2014, waarom moeten die democratische procedures er nu dan wel toe doen voor Rusland?”

Worden de referenda door Poetin gebruikt om geloofwaardig te kunnen dreigen tegen het Westen? Nu het Kremlin deze regio’s als Russisch grondgebied beschouwt, zou een aanval daar immers een beperkte nucleaire reactie kunnen uitlokken.

“Russisch grondgebied is de afgelopen maanden al meermaals aangevallen, zoals de (in 2014 door Rusland illegaal bezette, red.) Krim, maar ook andere grensgebieden zoals Belgorod. Daar zijn ook slachtoffers bij gevallen. Aanvallen op Russische grondgebied zullen dus niets nieuws zijn. Wat betreft de nucleaire optie: zowel in Washington als Moskou weten ze dat er bij een nucleair conflict geen winnaars zijn. En de politieke en militaire elites in Moskou zijn niet suïcidaal, dus ze zijn ook niet geïnteresseerd in een nucleaire oorlog. Het zal hoogstens bij dreigementen over en weer blijven.”

Op tv zei u een paar weken terug dat u het Kremlin-verhaal over de ‘hergroepering’ van troepen in het noordoosten van Oekraïne niet geloofde. Gelooft u überhaupt nog wat het Kremlin zegt?

“Het is voor elke regering heel belangrijk om duidelijk te communiceren met burgers. Het is essentieel om eerlijk tegen de bevolking te zijn. Want eerlijkheid is de hoeksteen voor het vertrouwen tussen de regering en de maatschappij, in elk land. Als er dus een tegenslag is, dan kan een regering dat maar beter toegeven. Het ontkennen, verbergen of bagatelliseren van de waarheid werkt niet, omdat het direct betrekking heeft op de bevolking. Zeker nu met de gedeeltelijke mobilisatie. Mensen laten zich niet voor de gek houden door eufemismen of door pogingen de waarheid onder het tapijt te vegen. Soms is het simpelweg nodig om impopulaire beslissingen te nemen, dan is het beter om daar eerlijk over te zijn. Dan ontstaat er wellicht niet altijd sympathie, maar wel vertrouwen en dat is essentieel voor een gezonde relatie tussen regering en maatschappij.”

Vindt u de relatie tussen het Kremlin en de maatschappij nu gezond?

“De politieke elite in Rusland kan en moet eerlijker zijn tegen de mensen. Ze moet de burgers vertrouwen.”